ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Από το 336 π.Χ. εως το 267 μ.Χ.

Λυκούργος ο Αθηναίος, 396-323 π.Χ.

Έπειτα από τη μάχη της Χαιρώνειας, ο Λυκούργος, ένας από τους δέκα Αττικούς ρήτορες, κυβέρνησε την Αθήνα από το 336 εως το 324 π.Χ.. Γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 396 π.Χ. και ήταν γιος του Λυκόφρωνος, ο οποίος ήταν μέλος της αριστοκρατικής οικογένειας των Ετεοβουταδων. Στις αρχές της ζωής του αφιερώθηκε στη μελέτη της φιλοσοφίας στην ακαδημία του Πλάτωνα. Έπειτα έγινε οπαδός του Ισοκράτη και εισήχθη στη δημόσια ζωή σε σχετικά νεαρή ηλικία. Εργάστηκε τρείς συνεχόμενες φορές στο γραφείο του διαχειριστή των δημοσίων πόρων και διατήρησε το αξίωμά του πέντε έτη κάθε φορά.

Το κύριο μέλημά του ήταν η αύξηση του εισοδήματος και των οικονομικών πόρων, επιτρέποντας στην Αθήνα τη συντήρηση μάχιμου στρατού και στόλου και την κατασκευή εντυπωσιακών κατασκευών όπως το Παναθηναϊκό Στάδιο, το προστώο του ιερού του Ασκληπειού και τον ναό του Απόλλωνα Πατρώου στην Αγορά. Επιπλέον, στον Λυκούργο αποδίδεται η ανακατασκευή του Θεάτρου του Διονύσου και η ολοκλήρωση των έργων στον λόφο της Πνύκας, στην Ελευσίνα και στο Αμφιαρείον στον Ωρωπό. Η πόλη δεν είχε γνωρίσει παρόμοια οικιστική δραστηριότητα από την εποχή του Περικλή.

Ο Λυκούργος είχε επιφορτιστεί με την εποπτεία της πόλης και με τη διαφάλιση της δημόσιας πειθαρχίας. Η αυστηρότητα με την οποία επέβλεπε τη συμπεριφορά των πολιτών ήταν σχεδόν παροιμιώδης. Είχε μία αριστοκρατική αντίληψη για το τί θεωρούταν όμορφο και μεγαλειώδες, όπως φαίνεται από τα κτήρια που ανεγέρθηκαν ή ολοκληρώθηκαν υπό την εποπτεία του, τόσο προς χρήση από τους πολίτες όσο και προς στολισμό της πόλης. Η ακεραιότητά του ήταν τέτοια που ακόμα και ιδιώτες του έδιναν μεγάλα χρηματικά ποσά, τα οποία επιθυμούσαν να φυλαχθούν με ασφάλεια.

Ο Λυκούργος είχε συγγράψει επίσης αρκετά νομοθετικά θεσπίσματα, μέσω των οποίων ενίσχυσε την αυστηρότερη εποπτεία. Ένας από τους νόμους του απαγόρευε στις γυναίκες να μετακινούνται με άρμα κατά τον εορτασμό των μυστηρίων και όταν η ίδια του η σύζυγος παρέβη τον νόμο, τιμωρήθηκε. Σύμφωνα με έναν άλλο νόμο έπρεπε να φιλοτεχνηθούν χάλκινα αγάλματα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη και επιπλέον έπρεπε να δημιουργηθούν αντίγραφα των τραγωδιών τους και να διατηρηθούν στα δημόσια αρχεία.

Ο Λυκούργος απεβίωσε το 323 π.Χ. ενώ κατείχε το αξίωμα του διευθυντή του θεάτρου του Διονύσου.

Η έναρξη της Μακεδονικής ηγεμονίας

Οι ήδη τεταμένες σχέσεις Αθήνας και Μακεδονίας έφθασαν σε οριακό σημείο το 323 π.Χ. όταν ο Αλέξανδρος απεβίωσε. Η Αθήνα έπαιξε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία αντιμακεδονικής συμμαχίας με τους Αιτωλούς, τους Θεσσαλούς, τους Φωκαιους, τους Λοκρους και μερικές άλλες πελοποννησιακές πόλεις-κράτη. Η συμμαχία ηττήθηκε κατά κράτος από τον Μακεδόνα στρατηγό Αντιπατρο το 322 στη μάχη της Κραννώνας στη Θεσσαλία.

Η Αθήνα παραδόθηκε με ιδιαίτερα δυσμενείς όρους:

• εγκατάσταση μακεδονικής φρουράς στο λιμάνι της Μουνιχίας
• κατάργηση της δημοκρατίας
• καταδίκη των υπαίτιων του πολέμου σε θάνατο
• απόσχιση του Ωρωπού και της Σάμου από την πόλη

Την ηγεσία της πόλης ανέλαβε ο πρεσβύτερος στρατηγός Φωκίων, ο οποίος θανατώθηκε το 318 π.Χ. όταν αποκαταστάθηκε η δημοκρατία. Το 317 π.Χ. η Αθήνα υποχρεώθηκε να συμμαχήσει με τον Κασσανδρο τον Μακεδόνα και η εξουσία επήλθε για δέκα έτη στον Δημήτριο Φαληρεα, μαθητή του Αριστοτέλη και εξέχοντα λόγιο και νομοθέτη.

Δημήτριος (ο Πολιορκητής), 397-287 π.Χ.

Ο Δημήτριος ο 1ος, γιός του Αντιγονου Μονόφθαλμου του 1ου και της Στρατονίκης, ήταν Μακεδόνας βασιλιάς (294-287 π.Χ.) και ήταν μέλος της δυναστείας των Αντιγονιδων. Στην ηλικία των είκοσι δύο ετών ανατέθηκε σε αυτόν και τον πατέρα του η υπεράσπιση της Συρίας, ενάντια στον Πτολεμαίο, γιο του Λαγου. Ηττήθηκε ολοκληρωτικά στη μάχη της Γάζας αλλά σύντομα συμψήφισε την ήττα αυτή με νίκη στη μάχη στην περιοχή του Μυου.

Έπειτα από μία ανεπιτυχή εκστρατεία κατά της Βαβυλώνας και άλλες εκστρατείες εναντίον του Πτολεμαίου στις ακτές της Κιλικίας και της Κύπρου, ο Δημήτριος κατευθύνθηκε με στόλο 250 πλοίων προς την Αθήνα. Ελευθέρωσε την πόλη από τον ζυγό του Κασσάνδρου και του Πτολεμαίου, εκδίωξε τη φρουρά που είχε εγκατασταθεί εκεί όταν βρισκόταν στην εξουσία ο Δημήτριος του Φιλυρου και πολιόρκησε τη Μουνιχία (397 π.Χ.) την οποία και κατέλαβε. Έπειτα από αυτές τις νίκες λατρεύτηκε από τους Αθηναίους ως θεότητα με τον τίτλο του Σωτήρα.

Ο Κάσσανδρος δεν αποδέχθηκε την απώλεια της Αθήνας και προσπάθηκε να την ανακαταλάβει μεταξύ 307 και 304 π.Χ., χωρίς επιτυχία. Οι Αθηναίοι πήραν μέρος στη μάχη της Υψου (301 π.Χ.) στο πλευρό των ηττημένων Αντιγονου και Δημητρίου. Ο Λεχαρης έγινε τύραννος της Αθήνας αλλά σύντομα ο Πειραιάς περιήλθε στην κατοχή των αντιπάλων και, το 295 π.Χ., ο Δημήτριος κατέλαβε την Αθήνα. Οκτώ χρόνια αργότερα, ο Δημήτριος, ήδη βασιλιάς της Μακεδονίας πλέον, ηττήθηκε και αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το βασίλειό του. Συνεπώς απέτυχε να κρατήσει την Αθήνα, παρόλο που ο Πειραιάς παρέμεινε στον έλεγχο των Μακεδόνων.

Από τη Μακεδονική ηγεμονία στην ουδετερότητα (287-200 π.Χ.)

Το 268 π.Χ., σε συνεργασία με τους Πτολεμαίους της Αιγύπτου και τον Βασιλιά Άρη της Σπάρτης, η Αθήκα διακήρυξε πόλεμο εναντίον του Αντιγονου Γονατά, βασιλιά της Μακεδονίας και γιό του Δημητρίου του Πολιορκητή. Η πόλη πολιορκήθηκε και αναγκάστηκε να παραδοθεί το 262 π.Χ.. Παρέμεινε κάτω από τη Μακεδονική επιρροή μέχρι το 229 π.Χ..

Η δυναστεία των Πτολεμαίων ήταν Ελληνιστική βασιλική οικογένεια που κυβέρνησε την Αίγυπτο για σχεδόν 300 χρόνια, από το 305 εως το 30 π.Χ.. Ο Πτολεμαίος, Μακεδόνας και ένας από τους στρατηγούς του Μεγάλου Αλεξάνδρου, διορίστηκε σατράπης (κυβερνήτης) της Αιγύπτου έπειτα από τον θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 π.Χ.. Το 305 π.Χ. αυτοανακηρύχθηκε Βασιλιάς Πτολεμαίος ο 1ος, αργότερα έγινε γνωστός ως Σωτήρας. Οι Αιγύπτιοι σύντομα αποδέχθηκαν τους Πτολεμαίους ως διαδόχους των φαραώ στην ανεξάρτητη Αίγυπτο. Η οικογένεια των Πτολεμαίων κυβέρνησε την Αίγυπτο μέχρις ότου περιήλθε στον έλεγχο των Ρωμαίων το 30 π.Χ..

Έπειτα από τον θάνατο του Δημητρίου του 2ου, γιού του Αντιγονου Γονατά, η μακεδονική φρουρά αποσύρθηκε και επέστρεψε στους Αθηναίους τον Πειραιά, τη Σαλαμίνα και τα οχυρά της Μουνιχίας και της Ραμνούντος. Οι ηγέτες της πόλης ακολούθησαν πολιτική αυστηρής ουδετερότητας όσον αφορά στις συγκρούσεις που σημειώθηκαν στον ελλαδικό χώρο κατά το τελευταίο τέταρτο του 3ου αιώνα π.Χ., παραμένοντας πάντως υπό την προστασία των Πτολεμαίων.

Στο πλευρό της Ρώμης (200-88 π.Χ.)

Η κατάσταση αντιστράφηκε το 200 π.Χ. όταν η πόλη κήρυξε πόλεμο εναντίον του Φιλίππου του 5ου της Μακεδονίας, ο οποίος είχε ήδη εμπλακεί σε πόλεμο με τη Ρόδο και με τον Άτταλο της Περγάμου. Μη μπορώντας να αντέξουν το βάρος ενός πολέμου, οι Αθηναίοι ζήτησαν τη βοήθεια της Ρώμης. Η πόλη πολιορκήθηκε από τους Μακεδόνες αλλά σώθηκε χάρη στην παρέμβαση της Ρώμης.

Το 197 π.Χ. η ήττα του Φιλίππου των Κυνοσεφαλων οδήγησε σε ειρήνη. Η Αθήνα τάχθηκε οριστικά στο πλευρό της Ρώμης τη βοήθησε το 192 π.Χ. στις μάχες ενάντια στον Αντίοχο τον 3ο της Συρίας και ενάντια των Περσών την περίοδο 171-167 π.Χ.. Ως αντάλλαγμα, στην Αθήνα παραχωρήθηκαν η Λήμνος και η Δήλος που μετέπειτα έγιναν ο κρίκος μεταξύ Ασίας και Ιταλίας, συνεισφέροντας τα μέγιστα στην ευημερία της πόλης.

Κατά την περίοδο εκείνη, σημειώθηκε και πάλι οικιστική δραστηριότητα στην Αθήνα προσθέτοντας μεγαλοπρέπεια στην πόλη χάρη στις δωρεές των κυβερνητών της Περγάμου και άλλων Ασιατικών πόλεων.

Μυθριδάτης και Σύλλας

Η πίστη στη Ρωμαϊκή συμμαχία τέθηκε στο περιθώριο το 88 π.Χ. όταν η Αθήνα συμμάχησε με τον Μυθριδάτη τον 6ο, βασιλιά του Πόντου. Οι Αθηναίοι συνεργάστηκαν με τον Αρχέλαο, στρατηγό του Μυθριδάτη, και υποδούλωσαν το μεγαλύτερο μέρος του Ελλαδικού χώρου ενώ ο Μυθριδάτης ελευθέρωσε τις περισσότερες πόλεις της Μικράς Ασίας, καθώς και τα νησιά, από τους Ρωμαίους.

Το 87 π.Χ. ο Σύλλας, ηγούμενος πέντε λεγεώνων, αποτέλεσε την αιχμή του δόρατος του Μυθριδατικού Πολέμου εκ μέρους των Ρωμαίων. Πολιόρκησε την Αθήνα και τον Πειραιά για πολλούς μήνες. Όταν τελικά η πόλη έπεσε, βρισκόταν σε εξέλιξη τρομακτική σφαγή την οποία τερμάτισε ο Σύλλας. Λίγο αργότερα κατέλαβε τον Πειραιά και πυρπόλησε τη φημισμένη σκευοθήκη του Φίλωνα και τον ναύσταθμο.

Η τόλμη της Αθήνας να τεθεί αντιμέτωπη με τη Ρώμη μοιραία της στοίχησε. Η πόλη έχασε τη Δήλο και τη Σαλαμίνα, ενώ αποδεκατίστηκε εξαιτίας του πολέμου, της πολιορκίας και της σφαγής που ακολούθησαν. Πολυάριθμα έργα τέχνης και πολύτιμα μεταλλικά αναθήματα έπεσαν στα χέρια των πολιορκητών και πάρθηκαν στη Ρώμη. Επίσης πολλά μνημεία της πόλης καταστράφηκαν ή υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Η πόλη επεβίωσε χάρη στο όνομά της και στο κύρος που είχε στον Ρωμαϊκό κόσμο.

Ρωμαϊκή κυριαρχία στην Αθήνα

Η Αθήνα ανέκαμψε γρήγορα έπειτα από τις καταστροφές που υπέστη στους προηγούμενους πολέμους. Κατά τη διάρκεια του 1ου αιώνα π.Χ. ο ελληνικός πολιτισμός άρχισε να είναι αρεστός στους Ρωμαίους. Ως αποτέλεσμα, πολλοί Ρωμαίοι εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα και οι αυτοκράτορες διακόσμησαν την πόλη με εξαίσια κτήρια. Ο Ιούλιος Καίσαρας θεμελίωσε τη νές Αθηναϊκή Αγορά, γνωστή ως Ρωμαϊκή Αγορά, η οποία ολοκληρώθηκε μετά τον τερματισμό των εμφυλίων πολέμων.

Υπό τον Αύγουστο, η μορφή της αρχαίας Αθηναϊκής Αγοράς άλλαξε με την προσθήκη του Ωδείου του Αγρίππα και τη μεταφορά των ναών από την Αττική ύπαιθρο στην Αθηναϊκή Αγορά. Η κυβέρνηση του Τιβεριου και του Κλαύδιου ήταν καταπιεστική αλλά στο πρόσωπο του Αυτοκράτορα Νέρωνα, παρά την κακή εικόνα του, η Ελλάδα βρήκε έναν πραγματικό ευεργέτη. Ο Νέρωνας κήρυξε την ανεξαρτησία των Ελληνικών πόλεων ξανά, την οποία ακολούθησαν μεγάλες φορολογικές ελαφρύνσεις.

Την ίδια περίοδο και ειδικότερα το 50 μ.Χ., ο Απόστολος Παύλος κήρυξε τον Χριστιανισμό στην Αθήνα, γεγονός που ήταν μικρής σημασίας τότε, αλλά επέφερε σημαντικές αλλαγές στην πορεία. Η ηγεμονία των Φαλβιανων σημαδεύτηκε από την αντιπαράθεση μεταξύ των “ανθρώπων των γραμμάτων” και της Ρωμαϊκής διοίκησης καθώς οι πρώτοι άρχισαν να ασκούν κριτική στην υπερβολική δύναμη της δέυτερης. Αρκετοί διανοούμενοι, μεταξύ των οποίων μερικοί Αθηναίοι, τέθηκαν υπό διωγμό.

Κατά την περίοδο των Αντωνινων η Αθήνα αναγεννήθηκε, ξεκινώντας από τον Marcus Ulpius Nerva Traianus (που κοινώς καλούταν Trajan/Τραϊανός – 98-117 μ.Χ.) και συνεχίζοντας με τον μέγα ευεργέτη της πόλης Publius Aelius Traianus Hadrianus, γνωστό και ως Αδριανό (117-137 π.Χ.) και τους διαδόχους του. Ο Αδριανός, θαυμάζοντας την Ελληνική φιλοσοφία και την πόλη αυτή καθ’εαυτή, επισκέφθηκε την Αθήνα τρείς φορές (124-125, 128-129 και 131-132 μ.Χ.).

Με δική του πρωτοβουλία, η κατοικημένη περιοχή της πόλης επεκτάθηκε ανατολικότερα, πέρα από τον ποταμό Ιλισσό, ενώ παράλληλα σημαντικά δημόσια κτήρια ανεγέρθηκαν ή ολοκληρώθηκαν με αυτοκρατορική βοήθεια:

• το υδραγωγείο και το νυμφαίο
• η βιβλιοθήκη
• το Ολυμπειο και ο Ναός του Πανελληνίου Διός
• το Πάνθεον
• ο Ναός της Ήρας
• το νέο γυμνάσιο και το νέο Πομπείο

Αυτά δεν αποτελούσαν όλη την προσφορά του Αδριανού όμως. Ήταν σαφές πως επεδίωκε να δώσει στην Αθήνα την πνευματική μεγαλοπρέπεια του παρελθόντος. Η κατασκευή του Ναού του πανελληνίου Διός συνοδεύτηκε από την ίδρυση του Πανελληνίου, μία ομοσπονδίας όλων των ελληνικών πόλεων με επικεφαλής την Αθήνα, και από τη θεσμοθέτηση των Πανελληνίων αγώνων που λάμβαναν χώρα κάθε πέντε χρόνια προς τιμή του αυτοκράτορα. Επιπλέον, απαγορεύοντας τις απεριόριστες εξαγωγές λαδιού, ο Αδριανός προσπάθησε να προστατεύσει τις κατώτερςς κοινωνικές τάξεις από την πλεονεξία των εμπόρων ειδών διατροφής.Για να τιμήσει τον αυτοκράτορα, η πόλη του αφιέρωσε μία αψίδα κοντά στο Ολυμπειο.

Η ευεργετική πολιτική προς την Αθήνα συνεχίστηκε υπό τον Antoninus Pius (138-161 μ.Χ.), σε μια περίοδο που ο Ηρώδης Αττικός προσέφερε στην πόλη ακόμα πιο εξαίρετα κτήρια, όπως το Παναθηναϊκό Στάδιο και το Ωδείο. Η Αθήνα ευημέρησε και υπό τον Marcus Aurelius (161-180 μ.Χ.), τον αυτοκράτορα-φιλόσοφο.

Περί τα μέσα του αιώνα, ο ταξιδιώτης Παυσανίας συνέγραψε το έργο “Ελλάδος Περιήγησις”, σημαντικό μέρος του οποίου ήταν αφιερωμένο στην Αθήνα και στα μνημεία της, διατηρώντας έτσι αυτή την εικόνα της πόλης για τις μελλοντικές γενιές. Περίπου έναν αιώνα αργότερα η εικόνα αυτή επρόκειτο να αλλάξει ριζικά.

Οι εισβολές βαρβαρικών φυλών στα Βαλκάνια και στον Ελλαδικό χώρο επηρέασαν και την Αθήνα. Υπό τον Βαλεριανο (253-260 μ.Χ.) σημειώθηκε η τελευταία προσπάθεια οχύρωσης της πόλης κατά των επικείμενων εισβολών αλλά το βιαστικά κατασκευασμένο τείχος δεν εμπόδισε τους Ερούλους να καταλάβουν την πόλη, καταστρέφοντας ένα μεγάλο μέρος των δημόσιων και των ιδιωτικών κτηρίων της.