ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Ελληνοτουρκικός Πόλεμος
Μικρασιατική Εκστρατεία

Αμέσως μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο η Ελλάδα ασχολήθηκε με τη Μικρασιατική εκστρατεία. Η εθνική κόπωση εξαιτίας των συνεχών στρατιωτικών επιχειρήσεων είχε αντίκτυπο στα πολιτικά ζητήματα στην Αθήνα. Σε αντάλλαγμα για τη συνεισφορά του ελληνικού στρατού στον πόλεμο, η Συνθήκη των Σεβρών το 1920, η οποία τερμάτισε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο στη Μικρά Ασία και παράλληλα καθόρισε το μέλλον της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εκχώρησε την ανατολική θράκη και τον θύλακα της Σμύρνης στην Ελλάδα.

Την περίοδο εκείνη ο Μουσταφά Κεμάλ, ηγέτης μίας ομάδας Τούρκων επαναστατών, δημιουργούσε το Εθνικό Τουρκικό Κίνημα στην Ανατολία. Οι επαναστάτες αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν τη Συνθηκη των Σεβρών και ετοιμάστηκαν για να υπερασπίσουν αυτά που θεωρούσαν πάτρια εδάφη, τα οποία είχαν δοθεί στον εχθρό από την αδύναμη Οθωμανική κυβέρνηση.

Στις 15 Μαΐου 1919 τα ελληνικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στη Σμύρνη και κατέλαβαν την πόλη και τα περίχωρά της με την κάλυψη του Ελληνικού, του Γαλλικού και του Βρετανικού ναυτικού. Οι Έλληνες κατείχαν ήδη την ανατολική Θράκη.

Οι Έλληνες της Σμύρνης και άλλοι Χριστιανοί, που αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού της πόλης, υποδέχθηκαν τα ελληνικά στρατεύματα ως απελευθερωτές. Αντίθετα, ο τουρκικός πληθυσμός αντιμετώπισε το γεγονός ως εισβολή ξένων δυνάμεων καθώς είχε αγανακτήσει με τους Έλληνες και προτιμούσε να βρίσκεται κάτω από Τουρκική διοίκηση. Οι ελληνικές αποβιβάσεις αποτελούνταν σποραδική αντίσταση, κυρίως από μικρές τουρκικές ομάδες στα προάστια. Πάντως, η πλειοψηφία των τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή είτε παραδόθηκε ειρηνικά στον ελληνικό στρατό, είτε κατέφυγε στην ενδοχώρα.

Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού του 1920, ο ελληνικός στρατός πραγματοποίησε σειρά επιτυχημένων επιθέσεων στην κοιλάδα του Μαιάνδρου, στην Πέραμο και στη Φιλαδέλφεια, προς δημιουργία αμτυντικής ζώνης της Σμύρνης. Επομένως, η ελληνική ζώνη κατοχής επεκτάθηκε στο δυτικό και βορειοδυτικό τμήμα της Μικράς Ασίας.

Ελληνικός επεκτατισμός

Τον Οκτώβριο του 1920, ο ελληνικός στρατός προέλασε ανατολικότερα προς το εσωτερικό της Ανατολίας. Η προώθηση του στρατού ξεκίνησε υπό τη Φιλελεύθερη Κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου, αλλά λίγο μετά την έναρξη των επιθέσεων ο Βενιζέλος ηττήθηκε στις γενικές εκλογές του Δεκεμβρίου του 1920 και αντικαταστάθηκε από τον Δημήτριο Γούναρη ο οποίος τοποθέτησε άπειρους φιλοβασιλικούς αξιωματικούς σε σημαντικές θέσεις. Ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος ανέλαβε προσωπικά την ηγεσία του στρατού στη Σμύρνη. Ο σκοπός ήταν η αντιμετώπιση των Τούρκων Εθνικιστών και η πίεση στο πρόσωπο του Κεμάλ προς έναρξη ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων. Οι προελαύνοντες Έλληνες συνάντησαν μικρή αντίσταση καθώς οι Τούρκοι κατάφεραν να οπισθοχωρήσουν, αποφεύγοντας να περικυκλωθούν.

Η ελληνική προέλαση ανακόπηκε για πρώτη φορά στην Πρώτη Μάχη του Ικονίου στις 11 Ιανουαρίου 1921. Η εξέλιξη αυτή οδήγησε σε Συμμαχικές προτάσεις για διόρθωση της Συνθήκης των Σεβρών σε συνέδριο στο Λονδίνο, όπου εκπροσωπήθηκε τόσο το Τουρκικό Επαναστατικό Κίνημα όσο και η Οθωμανική κυβέρνηση.

Παρόλο που συμφώνησε μερικώς η Ιταλία, η Γαλλία και η Βρετανία, οι αποφάσεις του συνεδρίου δεν έγιναν δεκτές από την ελληνική κυβέρνηση που πίστευε οτι είχε ακόμα στρατηγικό πλεονέκτημα και πως μπορούσε να διαπραγματευτεί από πιο ισχυρή θέση. Οι Έλληνες άρχισαν νέα επίθεση στις 24 Μαρτίου (Δεύτερη Μάχη του Ικονίου), συναντώτας μεγάλη αντίσταση. Τελικά ηττήθηκαν από τα Κεμαλικά στρατεύματα στις 30 Μαρτίου 1921. Οι Βρετανοί υποστήριζαν την εκδοχή ελληνικής εδαφικής επέκτασης αλλά αρνληθηκαν να προσφέρουν οποιαδήποτε στρατιωτική βοήθεια ώστε να μη προκαλέσουν τους Γάλλους. Οι Τουρκικές δυνάμεις, πάντως, έλαβαν σημαντική βοήθεια από τη Σοβιετική Ένωση.

Τον Ιούνιο του 1921 ο ενισχυμένος ελληνικός στραττός προέλασε εκ νέου στον ποταμό Σαγγάρειο, λιγότερο από 100 χιλιόμετρα δυτικά της Άγκυρας. Προβλεπόταν πως οι Τούρκοι Επαναστάτες, οι οποίοι είχαν αποφύγει επανειλημμένα την περικύκλωση, θα οδηγούνταν σε μάχη για να υπερασπιστούν την πρωτεύουσά τους με αποτέλεσμα τη φθορά τους. Στο μεταξύ, η νέα Τουρκική κυβέρνηση στην Άγκυρα διόρισε τον Μουσταφά Κεμάλ αρχιστράτηγο. Η προέλαση του ελληνικού στρατού αντιμετώπισε μεγάλη αντίσταση η οποία οδήγησε στη Μάχη του Σαγγάρειου (23 Αυγούστου – 13 Σεπτεμβρίου 1921). Η βιαιότητα της μάχης εξουθένωσε τις δύο πλευρές σε τέτοιο βαθμό που έφθασαν στα πρόθυρα της απόσυρσης, αλλά οι Έλληνες ήταν τελικά οι πρώτοι που οπισθοχώρησαν.

Αυτό ήταν το βαθύτερο σημείο στην Ανατολία όπου έφθασαν οι Έλληνες και μέσα σε μερικές εβδομάδες είχαν αποσυρθεί στις θέσεις που κατείχαν τον Ιούνιο, με σκοπό να προστατέψουν τουλάχιστον την περιοχή της Σμύρνης.

Αποτέλεσμα της Ελληνικής επίθεσης

Η ελληνική ήττα μπορεί να αποδωθεί κατά ένα μεγάλο βαθμό στην έλλειψη συμπαγούς Συμμαχικής υποστήριξης, καθώς ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος διασύρθηκε από τους Βρετανούς για τη φιλογερμανική πολιτική του κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου (σε αντίθεση με τον πρώην πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο). Αντίθετα, οι Κεμαλιστές Τούρκοι είχαν την αμέριστη συμπαράσταση της Σοβιετικής Ένωσης. Οι Τούρκοι έλαβαν επίσης σημαντική στρατιωτική βοήθεια από την Ιταλία και τη Γαλλία, που τάχθηκαν στο πλευρό τους κατά της Ελλάδος, η οποία αντιμετωπιζόταν ως σύμμαχος των Βρετανών. Οι Ιταλοί χρησιμοποίησαν τη βάση τους στην Αττάλεια για να εξοπλίσουν και να εκπαιδεύσουν τα Τουρκικά στρατεύματα ώστε να βοηθήσουν με τη σειρά τους τους Κεμαλιστές στη μάχη κατά των Ελλήνων.

Πάντως, ο κυριότερος λόγος της ήττας των Ελλήνων ήταν ο κακός στρατηγικός και λειτουργικός σχεδιασμός των εκστρατειών. Παρόλο που ο ελληνικός στρατός δεν υστερούσε σε αριθμό, θάρρος ή αυταπάρνηση, υστερούσε σε σχεδόν όλους τους άλλους τομείς εξαιτίας της φτωχής ελληνικής οικονομίας, η οποία είχε ξεπεράσει τα όριά της και δε μπορούσε πλέον να υποστηρίξει μακροπρόθεσμη κινητοποίηση. Πολύ σύντομα ο ελληνικός στρατός ξεπέρασει τα όρια της διοικητική του μέριμνας και δεν υπήρχε περίπτωση ανάκτησης τόσο μεγάλης περιοχής υπό τη συνεχή πίεση οργανωμένων και άναρχων τουρκικών στρατευμάτων που μάχονταν για την πατρίδα τους.

Έχοντας αποτύχει στο να φθάσει σε κάποια στρατιωτική λύση, η Ελλάδα απευθύνθηκε στους Συμμάχους για βοήθεια, αλλά στα τέλη του 1922 η Βρετανία, η Γαλλία και η Ιταλία αποφάσισαν πως η συνθήκη των Σεβρών δε μπορούσε να θωρακιστεί και έπρεπε να αναθεωρηθεί. Παράλληλα με την απόφασή τους, μέσω διαδοχικών συνθηκών, τα Ιταλικά και τα Γαλλικά στρατεύματα εκκένωσαν τις θέσεις τους αφήνοντας τους Έλληνες εκτεθειμένους.

Τον Μάρτιο του 1922 οι Σύμμαχοι πρότειναν εκεχειρία, αλλά ο Κεμάλ νιώθοντας πως τώρα πλέον είχε στρατηγικό πλεονέκτημα αρνήθηκε κάθε συμφωνία όσο οι Έλληνες παρέμεναν στην Ανατολία και αντατικοποίησε τις προσπάθειές του αναδιοργάνωσης του Τουρκικού στρατού για την τελική μάχη εναντίον των Ελλήνων. Ταυτόχρονα, οι Έλληνες ενίσχυσαν τις αμυντικές τους θέσεις αλλά το ηθικό τους βαθμιαία υποσκάφθηκε εξαιτίας της αδράνειας και της επιμήκυνσης του πολέμου. Η τουρκική επίθεση ξεκίνησε στις 26 Αυγούστου με αποτέλεσμα την ήττα των Ελλήνων στη Μάχη του Ντουμπλουπιναρ (Dumlup?nar) κοντά στο Αφιόν στις 30 Αυγούστου 1922 (που σήμερα εορτάζεται ως Ημέρα της Νίκης και αποτελεί εθνική επέτειο στην Τουρκία).

Τουρκική επίθεση

Έχοντας δημιουργήσει ρήγμα στην ελληνική άμυνα, οι Τούρκοι προχώρησαν πολύ γρήγορα προς τη Σμύρνη, την οποία κατέλαβαν έπειτα από την απόσυρση των Ελληνικών στρατευμάτων. Κατά τη σύγχιση και την αναρχία που ακολούθησαν, ένα μεγάλο τμήμα της πόλης παραδόθηκε στις φλόγες. Η φωτιά στην πόλη εξαπλώθηκε χάρη στον Τουρκικό Στρατό κατακαίοντας την Ελληνική και την Αρμενική συνοικία και οι περιουσίες των Ελλήνων λεηλατήθηκαν.

Μεγάλη σφαγή σημαντικού μέρους του Χριστιανικού πληθυσμού έλαβε χώρα από τον Τουρκικό Στρατό ενώ ακόμα και ο Ελληνορθόδοξος Επίσκοπος Σμύρνης Χρυσόστομος λιντσαρίστηκε και δολοφονήθηκε άγρια. Οι ημέρες αυτές είναι γνωστές στους Έλληνες ως “η Καταστροφή της Σμύρνης”. Πάντως, η πλειοψηφία των Ελλήνων κατάφεραν να βρούν καταφύγιο σε ελληνικά και συμμαχικά πλοία στο λιμάνι της Σμύρνης και άλλων παραλιακών πόλεων.

Εξαιτίας του κινδύνου κοινωνικών αναταραχών μετά από την κατάληψη της Σμύρνης, ο Κεμάλ σύντομα εξέδωσε διαταγή σύμφωνα με την οποία όποιος Τούρκος στρατιώτης έβλαπτε μη-μαχόμενους θα τιμωρούταν με την ποινή του θανάτου. Λίγες ημέρες πριν από την Τουρκική έφοδο στην πόλη, οι αγγελιαφόρου του Κεμάλ διένειμαν φυλλάδια με την παραπάνω διαταγή γραμμένη στα ελληνικά. Η οδηγία αυτή αγνοήθηκε σε μεγάλο βαθμό και ο Νασρουντίν Πασά, διοικητής των Τουρκικών δυνάμεων στην περιοχή της Σμύρνης, έδωσε διαταγές που έρχονταν σε αντίθεση με το διάταγμα του Κεμάλ. Οι διαταγές του Νασρουντίν Πασά εφαρμόστηκαν και ο Ελληνικός και ο Αρμενικός πληθυσμός της Σμύρνης υπέφεραν βαριά στα χέρια του Τουρκικού στρατού.

Μικρασιατική καταστροφή

Η Εκεχειρία των Μουδανιών τερματίστηκε στις 11 Οκτωβρίου 1922 και οι Συμμαχίες ανέκτησαν τον έλεγχο της ανατολικής Θράκης και του Βοσπόρου, αλλά οι Έλληνες εκκένωσαν αυτές τις περιοχές. Η συμφωνία εφαρμόστηκε στις 15 Οκτωβρίου, μία ημέρα αφότου οι Έλληνες την ενέκριναν. Την Εκεχειρία των Μουδανιών ακολούθησε η Συνθήκη της Λωζάνης, ένας από τους όρους της οποίας ήταν η ανταλλαγή πληθυσμών.

Αυτή η ανταλλαγή πληθυσμών αφορούσε σε περίπου δύο εκατομμύρια άτομα, κυρίως πρόσφυγες που άφησαν τον τόπο τους μετά από εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια. Η συνθήκη αυτή θεωρηθήκηκε από τη διεθνή κοινότητα ως μέρος της Συνθήκης της Λωζάνης.

Το κείμενο σχετικά με την ανταλλαγή Ελληνικών και Τουρκικών πληθυσμών υποφράφτηκε στη Λωζάνη της Ελβετίας στις 30 Ιανουαρίου 1923, μεταξύ της Ελληνικής και της Τουτκικής κυβέρνησης. Η ανταλλαγή έλαβε χώρα μεταξύ Ελληνορθόδοξων Τούρκων υπήκοων που ζούσαν σε τουρκοκά εδάφη και Ελλήνων Μουσουλμάνων υπήκοων που ζούσαν σε ελληνικά εδάφη.

Πολλές μεγάλες μετακινήσεις προσφύγων συνέβησαν κατά την αναστάτωση που ακολούθησε τη διάσπαση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την εξέλιξή της στη σύγχρονη Τουρκία, ιδιαίτερα μετά από τους Βαλκανικούς πολέμους, τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο (1919-1922), που αποτελούσε μέρος της Τουρκικής Επανάστασης. Οι μετακινήσεις αυτές συμπεριλάμβαναν επίσης ανταλλαγές Ελλήνων και Σλάβων καθώς και Τούρκων και Βούλγαρων.

Σύμφωνα λοιπόν με τη συνθήκη της Λωζάνης σχεδόν όλοι οι Έλληνες (συμπεριλαμβανομένου του τουρκόφωνου Χριστιανικού πληθυσμού στη μέση Ανατολία), περίπου 1,5 εκατομμύριο από τη μέση Ανατολία και την Τουρκική (δυτική) Θράκη εξορίστηκαν ή τους αφαιρέθηκε η ιθαγένεια. Αντίστοιχα, περίπου 500.000, κυρίως Τούρκοι (μεταξύ αυτών Μουσουλμανικός πληθυσμός της Κρήτης που μιλούσαν διάλεκτο βασισμένη στην ελληνική γλώσσα με κάποιες τουρκικές λέξεις, Μουσουλμάνοι Ρομά, Πομάκοι, Τσάμηδες Αλβανοί και Μεγλενορουμάνοι), εξορίστηκαν από την Ελλάδα. Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, της Ίμβρου και της Τενέδου καθώς και οι Τούρκοι (και άλλοι μουσουλμάνοι) της δυτικής Θράκης εξαιρέθηκαν από την ανταλλαγή πληθυσμών.

Στην Ελλάδα τα γεγονότα έμειναν στην ιστορία ως “Μικρασιατική Καταστροφή”. Το ένα τρίτο του ελληνικού πληθυσμού αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τα πάτρια εδάφη. Παρόλο που οι εξορισμένοι πληθυσμοί υπέφεραν πολύ, η Ελλάδα και η Τουρκία, αλλά και η διεθνής κοινότητα αντιμετώπισαν αυτή την εθνική ομογενοποίηση ως θετική και σταθεροποιητική.

Τα υπολείμματα του Ελληνικού στρατού κατάφεραν να φθάσουν στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου όπου η δυσαρέσκεια του στρατού κατά της πολιτικής ηγεσίας στην Αθήνα είχε ως αποτέλεσμα το ξέσπασμα της Επανάστασης του 1922 στις 11 Σεπτεμβρίου υπό την ηγεσία του Πλαστήρα, του Συνταγματάρχη Στυλιανού Γονατά και του Στρατηγού Φωκά.

Έχοντας την υποστήριξη του στρατού, του (κυρίως Βενιζελικού) ναυτικού και του λαού, η Επανάσταση σύντομα ανέλαβε τον έλεγχο της χώρας. Ο Πλαστήρας πίεσε τον Βασιλιά Κωνσταντίνο να παραιτηθεί, κάλεσε τον εξορισμένο Βενιζέλο για να ηγηθεί των διαπραγματεύσεων με την Τουρκία οι οποίες οδήγησαν στη Συνθήκη της Λωζάνης και άρχισε την αναδιοργάνωση του στρατού για να προστατέψει τα σύνορα στον Έβρο από οποιαδήποτε Τουρκική επίθεση στη δυτική Θράκη. Μία από τις πιο αμφιλεγόμενες πράξεις της επαναστατικής κυβέρνησης ήταν η προσαγωγή σε δίκη και η εκτέλεση πέντε φιλοβασιλικών πολιτικών, μεταξύ αυτών ο πρώην Πρωθυπουργός Δημήτριος Γούναρης και ο πρώην Αρχιστράτηγος Χατζηανέστης, στις 28 Νοεμβρίου 1922 θεωρώντας τους κύριους υπεύθυνους για τη Μικρασιατική Καταστροφή στη διαβόητη “Δίκη των Έξι”.

Ο Πλαστήρας αντιμετώπισε πολλαπλές προκλήσεις σε ό,τι αφορά στη διακυβέρνηση της Ελλάδος. Το 1,3 εκατομμύριο πρόσφυγες από την ανταλλαγή των πληθυσμών έπρεπε να σιτιστούν σε μία χώρα με κατεστραμμένη οικονομία, διεθνώς απομονωμένη και εσωτερικά διχασμένη. Τα γεγονότα της Κέρκυρας και ένα αποτυχημένο φιλοβασιλικό αντιπραξικόπημα τον Οκτώβριο του 1923 είναι ενδεικτικά.

Μετά από το αποτυχημένο φιλοβασιλικό αντιπραξικόπημα, ο Βασιλιάς Γεώργιος ο 2ος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη χώρα. Ωστόσο, κατάφερε να επαναφέρει κάπως την τάξη στη χώρα και να θέσει τα θεμέλια της Δεύτερης Ελληνικής Δημοκρατίας. Μετά από τις εκλογές του Δεκεμβρίου 1923 για διορισμό νέας Εθνικής Συνόδου, παραιτήθηκε από τον στρατό στις 2 Ιανουαρίου 1924. Ως αναγνώριση των υπηρεσιών του προς τη χώρα, η Εθνική Σύνοδος τον ανακήρυξε “άξιο πατριώτη” και του απέδωσε το αξιωμα του Γενικού Υπολοχαγού.