ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος

Ελληνο-Ιταλικός Πόλεμος

Στις αρχές του 1939 τα Ιταλικά στρατεύματα κατέλαβαν την Αλβανία, που ήδη βρισκόταν κάτω από ιταλική επιρροή, αποκτώντας έτσι χερσαία σύνορα με την Ελλάδα. Σύντομα άρχισαν οι προετοιμασίες για μεπικείμενη ιταλική επίθεση. Όταν ο πόλεμος εντάθηκε στην κεντρική Ευρώπη, ο Μεταξάς προσπάθησε να κρατήσει την Ελλάδα εκτός μάχης, αλλά καθώς εντείνονταν οι συρράξεις, ένιωσε πιο κοντά στη Μεγάλη Βρετανία, ενθαρρυνόμενος από τον αγγλόφιλο βασιλιά Γεώργιο τον 2ο, που παρείχε την αναγκαία υποστήριξη στο καθεστώς. Επρόκειτο για ειρωνεία, καθώς ο Μεταξάς ήταν ανέκαθεν γερμανόφιλος και είχε δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς με τη Χιτλερική Γερμανία.

Στα μέσα της δεκαετίας του 1940 ξεκίνησε προπαγανδιστική εκστρατεία κατά της Ελλάδος στην Ιταλία. Οι επανειλημμένες προκλητικές ενέργειες, όπως οι πτήσεις πάνω από ελληνικό έδαφος, έφθασαν στο αποκορύφωμά τους όταν τορπιλίστηκε το πολεμικό πλοίο Έλλη στο λιμάνι της Τήνου στις 15 Αυγούστου 1940 (εθνική θρησκευτική εορτή) από υποβρύχιο.. Παρόλες τις ατράνταχτες αποδείξεις πως πίσω από το γεγονός κρύβονταν οι ιταλικές δυνάμεις, η ελληνική κυβέρνηση ανακοίνωσε πως η επίθεση πραγματοποιήθηκε από υποβρύχιο “αγνώστου εθνικότητας”. Παρόλο που η βιτρίνα της ουδετερότητας διατηρήθηκε, οι άνθρωποι ήξεραν καλά ποιός ήταν ο υπαίτιος για το γεγονός.

Το τελεσίγραφο που παρέδωσε ο Ιταλός πρέσβης στην Ελλάδα, Grachi, στις 28 Οκτωβρίου 1940 στις 4 το πρωί απορρίφθηκε από τον Μεταξά με ένα απλό “Όχι”. Μέσα σε λίγες ώρες η Ιταλία επιτέθηκε στην Ελλάδα από την Αλβανία. Λίγο αργότερα ο Μεταξάς απευθύνθηκε στους Έλληνες με τα παρακάτω λόγια: “Ήρθε η ώρα να πολεμήσει η Ελλάδα για την ανεξαρτησία της. Έλληνες, τώρα πρέπει να αποδείξουμε κάνουμε τους πρόγονούς μας περήφανους και να πολεμήσουμε για την ελευθερία που μας κληροδότησαν. Έλληνες, πολεμήστε τώρα για την Πατρίδα σας, για τις γυναίκες σας, για τα παιδιά σας και για τις ιερές παραδόσεις. Τώρα, πάνω απ’όλα, πολεμήστε!”. Χιλιάδες εθελοντές από όλα τα μέρη της Ελλάδος, άνδρες και γυναίκες, ανταποκρίθηκαν και πήγαν στα γραφεία του στρατού για να συμπεριληφθούν στη λίστα των μάχιμων.

Παρόλο που οι Ιταλοί ήταν ελλειπώς προετοιμασμένοι για επίθεση στην ορεινή Ελλάδα, πέτυχαν τον στόχο τους σε πρώτη φάση. Πριν μπεί ο χειμώνας πάντως, η ιταλική προέλαση σταμάτησε και οι ιταλικές δυνάμεις αναγκάστηκαν να αμυνθούν. Οι Έλληνες άρχισαν αντεπίθεση στις 14 Νοεμβρίου 1940 και απώθησαν τους Ιταλούς πίσω στην Αλβανία. Αρχικά, η αντεπίθεση απέφερε θετικά αποτελέσματα αλλά τελικά σταμάτησε εξαιτίας της ενδυνάμωσης των Ιταλών, της κόπωσης που κατέβαλλε τους Έλληνες στρατιώτες, της έλλειψης μεταφορικού μέσου και του ανεπαρκούς ανεφοδιασμού της ελληνικής πλευράς.

Μετά από την αποτυχία της ιταλικής επίθεσης τον Μάρτιο 1941 το μέτωπο παρέμεινε ήρεμο. Η Ιταλία πάντως αποτελούσε ακόμα απειλή, αναγκάζοντας τους Έλληνες να συγκεντρώσουν τις δυνάμεις τους στην Αλβανία, αφήνοντας μικρό αριθμό στρατιωτών να υπερασπιστούν τα ελληνοβουλγαρικά σύνορα. Όταν οι Γερμανοί έφθασαν στη Βουλγαρία για να προετοιμαστούν για την εισβολή, η Ελλάδα ζήτησε επίσημα από τη Βρετανία να παρέμβει.

Η Μάχη της Ελλάδος

Στις 6 Απριλίου 1941 ο Γερμανικός στρατός εισέβαλλε στη βόρεια Ελλάδα και στη Γιουγκοσλαβία. Οι Βρετανικές και οι Ελληνικές δυνάμεις που βρίσκονταν στην περιοχή ήταν ανήμπορες να αντιδράσουν εξαιτίας της φτωχής μεταξύ τους επικοινωνίας. Αυτό συνετέλεσε στη δημιουργία δύο ξεχωριστών ανεπαρκώς επανδρωμένων μετώπων, ενός μετώπου καταμήκος της γραμμής Μεταξά και ενός άλλου κατά μήκος της γραμμής Κλειδί (με κατεύθυνση προς τα νοτιοανατολικά, από την πόλη της Έδεσσας εως το δέλτα του ποταμού Βαρδάρη).

Οι αρχικές γερμανικές επιθέσεις στη γραμμή του Μεταξά από ορεινά στρατεύματα δεν απέφεραν αποτέλεσμα. Η Ομάδα της Ελληνικής Ανατολικής Μακεδονίας εκμετταλεύτηκε την τοπογραφία και πολέμησε σκληρά, παρόλο που ο μικρός αριθμός του ανθρώπινου δυναμικού και τα περιορισμένα πυρομαχικά σήμαιναν πως μέχρι τις 7 Απριλίου θα χάνονταν πολλά στρατηγικά σημεία θα κατακλύζονταν από εχθρικά στρατεύματα.

Ενώ οι υπερασπιστές στα περισσότερα στρατηγικά σημεία και οχυρά ήταν αποφασισμένοι να συνεχίσουν τη μάχη, η γραμμή γρήγορα διασπάστηκε από τις γερμανικές δυνάμεις Παντσερ που εισέβαλλαν μέσω της νότιας Γιουγκοσλαβίας στην κοιλάδα του Βαρδάρη, συναντώντας μόνο σποραδική αντίσταση από άτακτα οργανωμένες ελληνικές δυνάμεις. Στις 9 Απριλίου ένα τμήμα των γερμανικών Παντσερ έφθασε στη Θεσσαλονίκη και οι εναπομείνουσες δυνάμεις του ΤΣΑΜ αναγκάστηκαν να παραδοθούν.

Οι Βρετανικές δυνάμεις και οι δυνάμεις της Κοινοπολιτείας στην Ελλάδα (γνωστές ως δυνάμεις W), υπό την ηγεσία του Στρατηγού Henry Maitland Wilson, είχαν μόλις αρχίσει να σχηματίζουν αμυντικό τείχος όταν έφθασαν τα νέα της γερμανικής εισβολής. Το γεγονόε αυτό κατέστησε αναγκαία την υποχώρηση, αρχικά στον ποταμό Αλιάκμονα και έπειτα στο στενό πέρασμα των Θερμοπυλών οπου οι Γερμανοί πραγματοποίησαν νέα επίθεση στις 23 Απριλίου στην πορεία του προς τα νότια. Στις 27 Απριλίου οι γερμανικές δυνάμεις έφθασαν στην ελληνική πρωτεύουσα.

Η υποχώρηση των Δυνάμεων W εκτέθεσε τη δεξιά πλευρά των ελληνικών δυνάμεων που μάχονταν κατά των Ιταλών στην Αλβανία. Οι Έλληνες ήταν ιδιαίτερα απρόθυμοι να παραχωρήσουν έδαφος στους Ιταλούς και έτσι αρνήθηκαν να ανασυντάξουν τις δυνάμεις τους για να αντιμετωπίσουν τη νέα επίθεση, από τους γερμανούς αυτή τη φορά. Αντίθετα, στις 15 Απριλίου ο διοικητής των ελληνικών δυνάμεων στην Αλβανία, Στρατηγός Γεώργιος Τσολάκογλου, αποφάσισε να παραδοθεί στους προελαύνοντες Γερμανούς. Σε αναγνώριση της ανδρείας που επέδειξαν οι ελληνικές δυνάμεις, δόθηκε η ευκαιρία στους καταγεγραμμένους στρατιώτες να επιστρέψουν στα σπίτια τους, χωρίς να απειλούνται με ποινή φυλάκισης σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ επετράπη και στους αξιωματικούς να κρατήσουν τα περιβραχιόνιά τους.

Έπειτα από σύντομη αντίσταση στην Πελοπόννησο, οι Έλληνες, οι Βρετανοί και οι στρατιώτες της Κοινοπολιτείας αναγκάστηκαν να μεταφερθούν στην Κρήτη και στην Αιγυπτο. Η μεταφορά περίπου 40.000 στρατιωτών ολοκληρώθηκε στις 28 Απριλίου αλλά παρενοχλήθηκε από τη Γερμανική Αεροπορία, η οποία κατάφερε να βυθίσει τουλάχιστον 26 στρατιωτικά πλοία.

Κατοχή

Στις 23 Απριλίου 1941, ο Βασιλιάς και η κυβέρνηση εγκατέλειψαν την Αθήνα και μετέβησαν στην Κρήτη, ενώ οι Γερμανοί βρίσκονταν προ των πυλών της πρωτεύουσας. Μεταξύ της φυγής της κυβέρνησης και της άφιξης των Γερμανών επικράτησε χάος και αναρχία. Πολλοί Αθηναίοι έφυγαν για την Κρήτη ή για την Πελοπόννησο και τα νησιά. Οι συνεχεία βομβαρδισμοί δρόμων και λιμανιών από τα εχθρικά αεροσκάφη ολοκλήρωσαν την εικόνα της καταστροφής και του φόβου.

Στις 27 Απριλίου οι Γερμανοί εισήλθαν στη σχεδόν άδεια Αθήνα καθώς οι εναπομείναντες Αθηναίοι σφράγισαν τα σπίτια τους. Η ύψηση της Ναζιστικής σημαίας στην Ακρόπολη σήμανε την έναρξη της Γερμανικής κατοχής. Διορίστηκε δοσίλογη κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Γεώργιο Τσολάκογλου, τον στρατηγό που είχε υπογράψει την παράδοση στους Γερμανούς.

Με την πτώση της Κρήτης στα τέλη Μαςιου, η κατάληψη ολόκληρης της χώρας από τους Γερμανούς. Η Ελλάδα βρέθηκε κάτω από τριμερή κατοχή, αφού μοιραζόταν μεταξύ των Γερμανών και των συμμάχων τους, των Ιταλών και των Βουλγάρων. Οι Βούλγαροι κατείχαν τη ζώνη μεταξύ των ποταμών Στρυμόνα και Νέστου, που αργότερα επεκτάθηκε μέχρι την Αλεξανδρούπολη και συμπεριέλαβε τα νησιά της Θάσου και της Σαμοθράκης. Οι Γερμανοί κράτησαν τα 2/3 του Έβρου, την κεντρική και την ανατολική Μακεδονία, κάποια νησιά του Αιγαίου, την Αττική και την Κρήτη. Το υπόλοιπο της Ελλάδας περιήλθε σε ιταλικά χέρια.

Στη Βουλγαροκρατούμενη ζώνη η κατάσταη ήταν άσχημη εξαιτίας της καταδίωξης του ελληνικού πληθυσμού (δολοφονίες, συλλήψεις κληρικών και δασκάλων, απέλαση των ανηλίκων στη Βουλγαρία για να εργαστούν, βαρειά φορολογία). Μεταξύ των χειρότερων κτηνοδιών της Βουλγαρικής πλευράς ξεχωρίζουν τα γεγονότα της Δράμας, η μαζική εκτέλεση 3.000 πατριωτών στο Δοξάτο και σε άλλα χωριά στις 28 και 29 Σεπτεμβρίου 1941 για να καταπνιγεί οποιαδήποτε αντίσταση και προαπάθεια ανατροπής της Βουλγαρικής εξουσίας.

Η αντίδραση των Μακεδόνων και των Θρακιωτων στα γεγονότα αυτά θορύβησε ακόμα και τη γερμανική διοίκηση. Στην Ήπειρο, Αλβανικές συμμορίες οπλισμένες από τους Ιταλούς τρομοκρατούσαν την περιφέρεια ενώ οι Ιταλοί προχώρησαν στην ανακήρυξη ανεξάρτητου πριγκηπάτου των Βλάχων στα βουνά της Πίνδου.

Στη γερμανική ζώνη η κατάσταση ήταν το ίδιο απελπιστική. Η έλλειψη αγαθών, πόρων και αποθεμάτων της χώρας οδήγησε την οικονομία σε πλήρη κατάρρευση ο πληθυσμός υπέφερε από ασιτία. Η καταστροφή κάθε είδους υποδομής, η εξάλειψη κάθε ίχνους ελευθερίας, η τρομοκρατία από την πλευρά του εχθρού, οι φυλακισμοί, οι δολοφονίες και οι απελάσεις αποτελούσαν καθημερινή εικόνα του νέου Ναζιστικού καθεστώτος στην Ελλάδα. Σε καμμία άλλη κατειλημμένη χώρα της Ευρώπης δεν πέθαναν τόσοι άνθρωποι από ασιτία και κακουχίες.

Αντίσταση

Οι Αθηναίοι δεν αντιμετώπισαν παθητικά τη Ναζιστική κατοχή. Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν την Αθήνα διέταξαν τον Κωνσταντίνο Κουκκιδη, τον Εύζωνα που φυλούσε την ελληνική σημαία στην Ακρόπολη, να την υποστείλει. Ο Εύζωνας υπάκουσε, κατέβασε ήρεμα τη σημαία, τυλίχθηκε με αυτή και πήδηξε στο κενό. Ο Αποστόλης Σάντας και ο Μανώλης Γλέζος ήταν δύο δεκαοχτάχρονοι Έλληνες που είναι γνωστοί τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Ευρώπη. Τη νύχτα της 30ης Μαΐου 1941 έσκισαν τη ναζιστική σημαία στην Ακρόπολη. Η ενέργεια αυτή ενέπνευσε τους Έλληνες και το επαναστατικό κίνημα ανέκαμψε και πάλι στην Ελλάδα.

Όπως και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, ήδη από την αρχή της κατοχής, έτσι και στην Αθήνα δημιουργήθηκαν επαναστατικές οργανώσεις. Παρόλο που η ηγεσία τους ήταν Κομμουνιστική, η σημαντικότερη από αυτές τις οργανώσεις, ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, προσέλκυσε ανθρώπους από ολόκληρο το πολιτικό φάσμα.

Στην ελληνική επαρχία, ο ΕΛΑΣ οργάνωσε αντάρτικο κατά των Γερμανών και των Ιταλών, μέσω δολιοφθορών και εμποδισμού των μεταφορών. Το καλοκαίρι του 1942, η επαναστατική οργάνωση ΕΔΕΣ και αργότερα η ΕΚΚΑ δραστηριοποίθηκαν στα ελληνικά βουνά. Ο ΕΛΑΣ και ο ΕΔΕΣ συνεργάστηκαν τον Νοέμβριο του 1942 και ανατίναξαν τη γέφυρα του Γοργοποτάμου μέσω της οποίας συνδέονταν σιδηροδρομικά η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη. Χάρη σε αυτή την ανέργεια επιβραδύνθηκε σημαντικά ο ανεφοδιασμός των γερμανικών δυνάμεων του Rommel.

Παράλληλα με τη στρατιωτική δράση των ανταρτών στην επαρχία, αλλά και πριν από αυτή, διοργανώθηκαν απεργίες και μαζικές διαδηλώσεις στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις. Οι αυθόρμητες φοιτητικές διαδηλώσεις και αποκλεισμοί εξελίχθηκαν σε κίνημα διαμαρτυρίας που έλαβε τεράστιες διαστάσεις. Η απεργία στις 5 Μαρτίου 1943, όπου εκδηλώθηκε η δυσαρέσκεια των Ελλήνων για τη στρατολόγηση Ελλήνων εργατών για το Ράιχ, ήταν θρυλική. Λίγο πριν, η κηδεία του ποιητή Κωστή Παλαμά είχε εξελιχθεί σε μαζική διαδήλωση κατά της Γερμανικής Κατοχής.

Η αντιστασιακή δραστηριότητα ήταν πολύ σεβαστή από τη Γερμανική πλευρά. Ο προεξάρχων του Χίτλερ, Field Marshall Wilhelm Keitel, ανέφερε “η απίστερυα ισχυρή αντίσταση των Ελλήνων καθυστέρησε για δύο ή περισσότερους μήνες τη Γερμανική επίθεση κατά της Ρωσίας. Εαν δεν είχαμε καθυστερήσει, το αποτέλεσμα του πολέμου θα ήταν διαφορετικό στο ανατολικό μέτωπο του πολέμου”.

Το διάγγελμα του Reichstag το 1941 ανέφερε σχετικά με την εκστρατεία: “Πρέπει να ειπωθεί, για το καλό της ιστορικής αλήθειας, πως μεταξύ όλων των αντιπάλων μας, μόνο οι Έλληνες πολέμησε με τόσο μεγάλο θάρρος και απάρνηση του θανάτου.”. Στο ημερολόγιο του Joseph Goebbels στις 9 Απριλίου 1941 αναγραφόταν: “Απαγορεύω στον Τύπο να υποτιμά τους Έλληνες, να τους απαξιώνει...Ο Fuhrer θαυμάζει τη γενναιότητα των Ελλήνων”.

Απελευθέρωση

Η γρήγορη επέλαση του Σοβιετικού στρατού προς τα Βλκάνια, που απειλούσε με αποκλεισμό τις Γερμανικές δυνάμεις στην Ελλάδα, ανάγκασε τους Γερμανούς να αποχωρήσουν πολύ σύντομα από τη χώρα. Η αποχώρησή τους ξεκίνησε από την Πελοπόννησο και τα νησιά ενώ στις 12 Οκτωβρίου 1944 απελευθερώθηκε η Αθήνα και ο Πειραιας μέσα σε κλίμα φρενίτιδας.

Ελληνικές σημαίες και κωδωνοκρουσίες πλημμύρισαν την πρωτεύουσα, ενώ πλήθη κόσμου ξεχύθηκαν στους δρόμους και στις πλατείες, για να γιορτάσουν την απελευθέρωση. Τα Βρετανικά στρατεύματα έτυχαν θερμής υποδοχής στην πρωτεύουσα με αποκορύφωμα την άφιξη του Παπανδρέου και τη δημιουργία κυβέρνησης εθνικής ενότητας στις 18 Οκτωβρίου 1944.

Πάντως, πίσω από την εορταστική ατμόσφαιρα τις πρώτες ημέρες της Απελευθέρωσης, τα προβλήματα και οι αντιθέσεις, που επρόκειτο σύντομα να εξελιχθούν στην τραγωδία του εμφυλίου πολέμου, κυριαρχούσαν.