ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος
Από τη Συμφωνία στη Σύγκρουση
1944

Τον Μάιο του 1944 οι αντιπρόσωποι όλων των κομμάτων και των αντιστασιακών οργανώσεων συνεδρίασαν στον Λίβανο, αναζητώντας λύση για κυβέρνηση εθνικής συνοχής. Παρά τις καταγγελίες προς το ΕΑΜ για συνεργασία κατά των υπόλοιπων κομμάτων και παρά την ευθύνη που βάραινε μέλη του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ για δολοφονίες, ληστείες και κλοπές, η συνεδρίαση έληξε με συμφωνία για δημιουργία κυβέρνησης εθνικής ενότητας αποτελούμενης από 24 υπουργούς, 6 από τους οποίους ήταν μέλη του ΕΑΜ, εξαιτίας της Σοβιετικής οδηγίας προς το ΚΚΕ ώστε να αποφευχθεί πλήγμα της ενότητας των Συμμάχων. Η απόφαση αυτή πάντως δεν έλυσε το πρόβλημα του αφοπλισμού των αντιστασιακών οργανώσεων.

Το καλοκαίρι του 1944 ήταν πλέον φανερό πως οι Γερμανοί θα αποσύρονταν σύντομα από την Ελλάδα. Η εξορισμένη κυβέρνηση, της οποία τώρα ηγούταν ένας εξέχων φιλελεύθερος, ο Γεώργιος Παπανδρέου, μεταφέρθηκε στην περιοχή Casterta στην Ιταλία ώστε να ετοιμαστεί η επιστροφή της στην Ελλάδα. Σύμφωνα με τη συμφωνία Casterta τον Σεπτέμβριο του 1944, όλες οι αντιστασιακές δυνάμεις στην Ελλάδα επρόκειτο να περιέλθουν στην εξουσία του Βρετανού Στρατηγού Ronald Scobie.

Στρατεύματα των Δυτικών Συμμαχιών προσγειώθηκαν στην Ελλάδα τον Οκτώβριο. Σημειώθηκαν μικρής κλίμακας μάχες, καθώς οι Γερμανοί αναχωρούσαν και το μεγαλύτερο μέρος της ελληνικής επικράτειας είχε ήδη απελευθερωθεί από τον ΕΛΑΣ ή τον ΕΔΕΣ. Στην Αθήνα μόνο το κέντρο της πόλης ήταν υπό γερμανική κατοχή στις 13 Οκτωβρίου, ενώ όλες οι υπόλοιπες περιοχές είχαν περιέλθει στον έλεγχο του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Οι γερμανικές δυνάμεις υστερούσαν σε αριθμό έναντι αυτών του ΕΛΑΣ, που εκείνη την περίοδο αριθμούσε 50.000 ένοπλους άνδρες και επανατροφοδοτούταν από όσα άφησαν πίσω τους οι Γερμανοί. Στις 13 Οκτωβρίου τα Βρετανικά στρατεύματα εισήλθαν στην Αθήνα. Ο Παπανδρέου και οι υπουργοί του ακολούθησαν 6 ημέρες αργότερα. Ο Βασιλιάς παρέμεινε στο Κάιρο επειδή ο Παπανδρέου είχε υποσχεθεί πως το μέλλον της μοναρχίας θα καθοριζόταν μέσω δημοψηφίσματος.

Σε αυτό το σημείο σχεδόν τίποτα δε μπορούσε να εμποδίσει τον ΕΛΑΣ να αναλάβει τον πλήρη έλεγχο της χώρας. Δε συνέβη κάτι τέτοιο μόμως επειδή η ηγεσία του ΚΚΕ ακολουθούσε τις οδηγίες της Σοβιετικής Ένωσης και δε συμμετείχε σε κρίση που θα μπορούσε να θέσει σε κίνδυνο την ενότητα της Συμμαχίας και να θέσει τους μεταπολεμικούς στόχους του Στάλιν σε κίνδυνο. Η ηγεσία του ΚΚΕ είχε γνώση των παραπάνω αλλά οι πολεμιστές του ΕΛΑΣ δε γνώριζαν. Έτσι άρχισε η πρώτη διαμάχη μεταξύ ΕΑΜ και ΕΛΑΣ.

Ακολουθώντας τις οδηγίες του Στάλιν, η ηγεσία του ΚΚΕ προσπάθησε να αποφύγει σύγκρουση με την κυβέρνηση Παπανδρέου. Η πλειοψηφία των μελών του ΕΛΑΣ έβλεπαν τις Δυτικές Συμμαχίες ως απελευθερωτές, αν και κάποιοι ηγέτες του ΚΚΕ, όπως ο Ανδρέας Τζίμας και ο Άρης Βελουχιώτης, δεν εμπιστεύονταν τις Δυτικές Συμμαχίες. Ο Τζίμας είχε στενή επαφή με τον Γιουγκοσλάβο Κομμουνιστή ηγέτη Josip Broz Tito και διαφωνούσε με τη συνεργασία του ΕΛΑΣ με τις δυνάμεις των Δυτικών Συμμαχιών.

Το θέμα του αφοπλισμού των αντιστασιακών οργανώσεων αποτέλεσε πηγή τριβών μεταξύ της κυβέρνησης Παπανδρέου και των κυβερνητικών μελών που υπάγονταν στο ΕΑΜ. Συμβουλευόμενος τον Βρετανό πρέσβη Sir Reginald Leeper, ο Παπανδρέου απαίτησε τον αφοπλισμό όλων των ενόπλων δυνάμεων εκτός από τον Ιερό λόχο και την 3η Ορεινή Ταξιαρχία, ή Ταξιαρχία Ρίμινι, που είχαν σχηματιστεί μετά την κατάπνιξη της ανταρσίας των Ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στην Αίγυπτο και τη δημιουργία της Εθνικής Φρουράς κάτω από τον έλεγχο της κυβέρνησης.

Το ΕΑΜ, πιστεύοντας πως κάτι τέτοιο θα άφηνε τον ΕΛΑΣ ανυπεράσπιστο έναντι της δεξιάς εθνοφρουράς και των αντικομμουνιστικών Ταγμάτων Ασφαλείας, πρότεινε εναλλακτικό σχέδιο ολικού και ταυτόχρονου αφοπλισμού, το οποίο απέρριψε ο Παπανδρέου καθώς είχε αρχίσει να θεωρεί τα Τάγματα Ασφαλείας χρήσιμα σε περίπτωση κομμουνιστικού πραξικοπήματος. Οι υπουργοί που υπάγονταν στο ΕΑΜ παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση στις 2 Δεκεμβρίου. Την προηγούμενη ημέρα, ο Scobie εξέδωσε διακήρυξη με την οποία απαιτούσε τη διάλυση του ΕΛΑΣ. Αρχηγός του ΕΛΑΣ ήταν τότε ο ισχυρότερος άνδρας του ΚΚΕ, Σιαντος, ο οποίος αποφάσισε πως η απαίτηση για διάλυση του ΕΛΑΣ δε θα πραγματοποιούταν.

Η επιρροή του Τίτο ίσως έπαιξε κάποιο ρόλο στην άρνηση του ΕΛΑΣ να αφοπλιστεί. Ο Τίτο ήταν απόλυτα πιστός στον Στάλιν, αλλά είχε έρθει στην εξουσία με τις δικές του δυνάμεις και πίστευε πως οι Κομμουνιστές Έλληνες έπρεπε να πράξουν αναλόγως. Η επιρροή του, πάντως, δεν εμπόδισε το ΕΑΜ από το να θέσει τις δυνάμεις του υπό τις διαταγές του Scobie δύο μήνες νωρίτερα, ακολουθώντας τη συμφωνία Caserta.