ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος
Δεκεμβριανά
Δεκέμβριος 1944

Στις 3 Δεκεμβρίου 1944, κατά τη διάρκεια μίας απαγορευμένης διαδήλωσης του ΕΑΜ στο κέντρο της Αθήνας, στην οποία συμμετείχαν 250.000 άνθρωποι, άρχισαν πυροβολισμοί στην Πλατεία Συντάγματος από μέλη της αυτοδιοικούμενης οργάνωσης Χ και του ΛΟΚ (Λόχος Ορεινών Καταδρομών) και από “Βρετανικά στρατεύματα και αστυνομικούς με πυροβόλα όπλα στις στέγες” με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 28 άτομα (μεταξύ αυτών και ένα εξάχρονο αγόρι) και να τραυματιστούν 148. Τα γεγονότα αυτά οδήγησαν σε κλιμάκωση της έντασης μεταξύ του ΕΛΑΣ και της Κυβέρνησης κατά τις επόμενες ημέρες. Ο ρόλος του ΛΟΚ στα γεγονότα της Πλατείας Συντάγματος δε διερευνήθηκε ποτέ.

Οι Δυτικοί Σύμμαχοι προσπάθησαν να κρατήσουν ουδέτερη στάση αλλά, όταν η μάχη κλιμακώθηκε, επενέβησαν με τα σώματα πυροβολικού και αεροπορίας. Αρχικά η κυβέρνηση διέθετε μόνο μερικούς αστυνομικούς και μία ταξιαρχία χωρίς βαρύ οπλισμό. Στις 4 Δεκεμβρίου ο Παπανδρέου προσπάθησε να παραιτηθεί αλλά ο Βρετανόα πρέσβης τον έπεισε να παραμείνει. Στις 12 Δεκεμβρίου ο ΕΛΑΣ ήλεγχε το μεγαλύτερο τμήμα της Αθήνας και του Πειραιά.

Οι Δυτικές Συμμαχίες, που υπερτερούσαν αριθμητικά, έστειλαν την 4η Μεραρχία Πεζικού από την Ιταλία προς ενδυνάμωση των θέσεών τους. Κατά τη διάρκεια της μάχης εναντίον του ΕΛΑΣ, οι τοπικές εθνοφρουρές πολέμησαν στο πλευρό των Δυτικών Συμμάχων, πυροδοτώντας σφαγή. Παρόλο που οι Βρετανοί μάχονταν ανοικτά κατά του ΕΛΑΣ στην Αθήνα, δε σημειώθηκαν μάχες στην υπόλοιπη Ελλάδα. Σε κάποιες περιοχές, όπως στον Βόλο, κάποιες μονάδες της Βασιλικής Αεροπορίας της Βρετανίας (RAF) έδωσαν ακόμα και εξοπλισμό σε μαχητές του ΕΛΑΣ.

Οι συρράξεις συνεχίστηκαν όλο τον Δεκέμβριο (εξού και η ονομασία Δεκεμβριανά) με τις Δυτικές Συμμαχίες να επικρατούν σταδιακά. Περιέργως, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδας σε επιτέθηκαν σε στρατεύματα των Δυτικών Συμμάχων. Φαίνεται πως ο ΕΛΑΣ αρχικά προτιμούσε κυρίως μία νόμιμη άνοδο στην εξουσία, οδηγούμενος στη συνέχεια σε μάχη εξαιτίας της αγανάκτησης και του φόβου των πολεμιστών του, που είχαν επηρεαστεί από τα γεγονότα της 3ης Δεκεμβρίου. Αργότερα ακολούθησε σταλινικές βίαιες μεθόδους.

Μόνο αυτή η εκδοχή των γεγονότων μπορεί να εξηγήσει τις, ταυτόχρονες με τις μάχες κατά των Δυτικών Συμμάχων, επιχειρήσεις μεγάλης κλίμακας του ΕΛΑΣ εναντίων των τροτσκιστών και άλλων πολιτικών αντιφρονούντων στην Αθήνα καθώς και τις αντιφατικές αποφάσεις των ηγετών του ΕΑΜ. Δηλαδή, παρόλο που η ηγεσία του ΚΚΕ υποστήριζε την ιδεολογία της “εθνικής ενότητας”, κάποια προεξέχοντα μέλη όπως ο Στριγκος, ο Μακρίδης, ακόμα και ο Σιαντος εκπονούσαν επαναστατικά σχέδια.

Το ξέσπασμα μαχών μεταξύ των δυνάμεων των Δυτικών Συμμάχων και του αντιγερμανικού αντιστασιακού κινήματος, ενώ ο πόλεμος εξελισσόταν, αποτέλεσε σημαντικό πολιτικό πρόβλημα για την κυβέρνηση συνασπισμού του Churchill και προκάλεσε έντονες διαμαρτυρίες στις τάξεις του Βρετανικού και του Αμερικανικού τύπου καθώς και στη Βουλή των Κοινοτήτων. Για να αποδείξει τις φιλειρηνικές του προθέσεος, ο Churchill έφθασε στην Αθήνα στις 25 Δεκεμβρίου όπου προέδρευσε του συνεδρίου όπου συμμετείχαν και Σοβιετικοί αντιπρόσωποι και το οποίο είχε σκοπό τη διευθέτηση του προβλήματος. Το συνέδριο δεν κατέληξε σε απόφαση, καθώς οι απαιτήσεις του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ θεωρήθηκαν υπερβολικές και απορρίφθηκαν.

Η σοβιετική αντιπροσωπεία στην Ελλάδα δεν ενθάρρυνε ούτε αποθάρρυνε τις φιλοδοξίες του ΕΑΜ, καθώς, σύμφωνα με τη συμφωνία της Μόσχας, η Ελλάδα ανήκε στη Βρετανική σφαίρα επιρροής. Κάποια γνωστοποίηση των γεγονότων της Σοβιετικής πλευράς προς την ηγεσία του ΚΚΕ θα είχε αποτρέψει τα Δεκεμβριανά. Φαίνεται όμως πως ο Στάλιν δεν είχε την πρόθεση να αποτρέψει τη σύρραξη καθώς θα επωφελούταν ανεξαρτήτων αποτελέσματος. Σε περίπτωση που το ΕΑΜ ενισχυόταν, ο Στάλιν θα προσέθετε άλλη μία χώρα μείζονος στρατηγικής σημασίας στο βασίλειό του. Σε αντίθετη περίπτωση, θα μπορούσε να δικαιολογήσει την οποιαδήποτε παρέμβαση στη σφαίρα επιρροής του, όπως είχαν κάνει οι Βρετανοί στην Ελλάδα.

Στις αρχές του Ιανουαρίου ο ΕΛΑΣ είχε εκδιωχθεί από την Αθήνα. Ως αποτέλεσμα της παρέμβασης του Churchill, ο Παπανδρέου παραιτήθηκε και αντικαταστάθηκε από τον αντικομμουνιστή στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα. Στις 15 Ιανουαρίου 1945 ο Scobie συμφώνησε σε εκεχειρία, σε αντάλλαγμα της απόσυρσης του ΕΛΑΣ από την Πάτρα και τη Θεσσαλονίκη αλλά και της αποστράτευσης του από την Πελοπόννησο. Παρόλη τη βαριά ήττα, ο ΕΛΑΣ συνέχισε να υπάρχει και το ΚΚΕ είχε μία ευκαιρία για να αναθεωρήσει τη στρατηγική του.

Η ήττα του ΚΚΕ το 1945 ήταν κυρίως πολιτική. Η έξαρση της βίας στην πλευρά των κομμουνιστών έκανε την εύρεση πολιτικής λύσης ακόμα δυσκολότερη υπόθεση. Το κυνήγι των “δοσίλογων” συμπεριέλαβε και όσους δεν είχαν αναμειχθεί. Το ΚΚΕ απέκτησε πολλούς εχθρούς εκτελώντας περίπου 8.000 ανθρώπους για διάφορα πολιτικά “εγκλήματα” για όσο διάστημα ήλεγχε την Αθήνα, παίρνοντας επίσης ως ομήρους άλλους 20.000 κατά την αναχώρησή των μελών του.

Διάφοροι Τροτσκιστές αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τη χώρα για να σωθούν (π.χ. ο Κορνήλιος Καστοριάδης κατέφυγε στη Γαλλία). Έπειτα από τις μάχες στην Αθήνα, η υποστήριξη του ΚΚΕ μειώθηκε ραγδαία και, ως αποτέλεσμα αυτού, οι περισσότεροι μη-κομμουνιστές του ΕΑΜ εγκατέλειψαν την οργάνωση. Πάντως, η βία μεταξύ των ακροδεξιών ομάδων εντάθηκε.