Τα Ελγίνεια μάρμαρα

Μία λυπηρή ιστορία
για την ομορφιά και την κλοπή

Όταν ο Παρθενώνας χτιζόταν μεταξύ του 447 και 432 π.Χ., τρείς ομάδες γλυπτών, οι μετώπες, οι ζωοφόροι και τα αετώματα δημιουργήθηκαν για να τον διακοσμήσουν. Από αυτά, οι μετώπες και το αέτωμα ήταν μέρος της κατασκευής του ιδίου του Παρθενώνα. Δε λαξεύτηκαν ξεχωριστά ώστε να προστεθούν ψηλά στον Παρθενώνα, αλλά λαξεύτηκαν πάνω στις πλευρές του όταν χτίστηκε.

Οι μετώπες ήταν ξεχωριστά γλυπτά σε ανάγλυφη μορφή έντονο ανάγλυφο. Υπάρχαν 92 μετώπες, 32 σε κάθε πλευρά και 14 σε κάθε άκρο, ενώ κάθε μετώπη διαχωριζόταν από τις γειτονικές της με απλό αρχιτεκτονικό στολισμό, το τρίγλυφο. Οι μετώπες ήταν τοποθετημένες γύρω από το κτίριο, πάνω από την εξωτερική σειρά από κολώνες και απεικόνιζαν ποικίλλες μυθικές μάχες. Η βόρεια πλευρά είχε σκηνές από τον Τρωικό πόλεμο, η διακόσμηση της νότιας πλευράς περιελάμβανε μία μάχη μεταξύ των Ελλήνων και των κενταύρων – που ήταν εν μέρει άνθρωποι και εν μέρει άλογα. Στην ανατολική πλευρά μπορείτε να δείτε τους Θεούς να παλεύουν με τους γίγαντες, ενώ, τέλος, στη δυτική πλευρά θα διακρίνετε μία μάχη μεταξύ Ελλήνων και Αμαζόνων.

Το αέτωμα, μήκους 160 μέτρων, τοποθετήθηκε πάνω από την εσωτερική κιονοστοιχία και έτσι δεν είχε τόσο εξέχουσα θέση. Πρόκειται για ένα μακρύ, συνεχές γλύπτό σε διακριτικό ανάγλυφο, που απεικονίζει την πομπή των Παναθηναίων προς το ναό.

Σε κάθε άκρο του ναού, μέσα στον μεγάλο τριγωνικό χώρο, τα αγάλματα του αετώματος τοποθετήθηκαν στον κύκλο. Σχεδιάστηκαν για να γεμίσουν τον χώρο, ώστε τα αγάλματα στο υψηλότερο σημείο του τριγώνου αυτού να φαίνονται τεράστια. Τα γλυπτά του αετώματος έχουν καταστραφεί τόσο άσχημα, που ξέρουμε μόνο τί αντιπροσωπεύουν εξαιτίας των γραπτών του Έλληνα συγγραφέα και ταξιδιώτη, Παυσανία, ο οποίος δρούσε γύρω στο 150 μ.Χ.. Σύμφωνα με αυτόν, τα γλυπτά στο ανατολικό αέτωμα αναπαριστούν τη γέννηση της Αθηνάς από το κεφάλι του Δία και τα γλυπτά στο δυτικό αέτωμα απεικονίζουν τη μάχη μεταξύ Ποσειδώνα και Αθηνάς για την Αττική.

Λόρδος Έλγιν (Elgin)

Ο Thomas Bruce έγινε ο έβδομος ερλ της οικογένειας Elgin το 1771 στην ηλικία των πέντε ετών. Ο λόρδος Έλγιν νυμφέυθηκε το 1795 και υποσχέθηκε στην πλούσια σύζυγό του ένα υπέροχο αρχοντικό σπίτι ως δώρο για το γάμο. Εκείνη την εποχή κάθε τι ελληνικό είχε γίνει μόδα στη Μεγάλη Βρετανία. Η εκτίμιση του λόρδου Έλγιν για την ελληνική τέχνη και την αρχιτεκτονική συνδυασμένη με την επιθυμία του να γίνει ζηλευτός από τα υπόλοιπα μέλη της υψηλής Βρετανικής κοινωνίας τον παρακίνησε να προσλάβει τον Thomas Harrison, έναν αρχιτέκτονα που είχε σπουδάσει την ελληνική και τη ρωμαϊκή τεχνοτροπία, για να σχεδιάσει το νέο του σπίτι, το Broom Hall, με κλασσικό ελληνικό ύφος. Ο στόχος του Έλγιν ενδυναμώθηκε ακόμα περισσότερο το 1799, όταν διορίστηκε πρέσβης της Βρετανίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία και μετατέθηκε στην Κωνσταντινούπολη, στην Τουρκία. Οι Τούρκοι είχαν ήδη κατακτήσει την Ελλάδα και κατείχαν και ήλεγχαν όλες τις περιοχές, συμπεριλαμβανομένης, φυσικά, της Αθήνας.

Αν και η αφαίρεση των μαρμάρων από τον Παρθενώνα δεν ήταν η αρχική πρόθεση του Έλγιν, η θέση του ως πρέσβη της Βρετανίας πρακτικά τον παρακίνησε να ζητήσει άδεια από τους Τούρκους για να απομακρύνει έργα αρχαίας ελληνικής τέχνης για να διακοσμήσει το νέο του σπίτι, το Broom Hall. Εφόσον δε οι Τούρκοι υπολόγιζαν λίγο την ελληνική τέχνη, την οποία και κατείχαν ως κατακτητές της Ελλάδας, δε δυσκολεύτηκαν να απαντήσουν θετικά στο αίτημα του Έλγιν. Η εύνοια του ισχυρού πρέσβη ήταν με διαφορά πολύ σημαντικότερη απ’ότι τα αρχαία ελληνικά αγάλατα στην Αθήνα!

Το φιρμάνι (ή εξουσία) που έδωσαν οι Τούρκοι στον Έλγιν το 1801 περιελάμβανε τη λέξη “qualche”, που μπορεί να μεταφραστεί ως “κάποια” ή “οποιαδήποτε”. Κι ενώ το πρώτο νόημα της λέξης (κάποια) δε θα γνωστοποιηθεί ποτέ με σιγουριά, οι πράκτορες του Έλγιν μετέφρασαν το “qualche” ως “οποιαδήποτε”.

Η λεηλάτηση του Παρθενώνα

Ο λόρδος Έλγιν συγκέντρωσε μία ομάδα ζωγράφων, αρχιτεκτόνων και χτιστών. Τον επόμενο χρόνο, η τοπική τουρκική αρχή επέτρεψε στους καλλιτέχνες να ζωγραφίσουν, αλλά τους απαγόρεψε να πάρουν χτισμένα κομμάτια ή να χτίσουν σκαλωσιές για να έχουν επαφή με τα γλυπτά.

Το 1801 ο λόρδος Έλγιν έλαβε το φιρμάνι, δηλαδή εξουσία δοσμένη από τον Σουλτάνο, που του έδωσε άδεια να πάρει οποιαδήποτε γλυπτά ή επιγραφές που δε συσχετίζονταν με τα έργα ή τους τοίχους της Ακρόπολης.

Η λεηλάτηση του Παρθενώνα άρχισε αμέσως. Τα γλυπτά απομακρύνθηκαν από το ναό και μεταφέρθηκαν από Βρετανούς ναυτικούς μαζί με ποσότητες όπλων. Στις 26 Δεκεμβρίου 1801, από φόβο μήπως οι Γάλλοι εμποδίσουν τη δουλειά του, ο Έλγιν διέταξε την άμεση αναχώρηση των γλυπτών με το πλοίο “Mentor”, το οποίο είχε φέρει για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς του.

Μέσα στο 1806, μία από τις Καρυάτιδες απομακρύνθηκε από τη θέση της, όπως άλλωστε και μία κολώνα από μία γωνία του Ερέχθειου, μέρος του διαζώματος (ζωοφόρου) του Παρθενώνα, πολλές επιγραφές και εκατοντάδες βάζων.

Αργότερα στη λεηλασία συμμετείχαν και άλλοι και αυτή η απίστευτη πράξη, η οποία δεν περιορίστηκε μόνο στην Ακρόπολη, αλλά πραγματοποιήθηκε σε ολόκληρη την Αθήνα και σε μεγάλο μέρος της Ελλάδας, συνεχίστηκε για πολλά χρόνια. Το 1810 ο Έλγιν φόρτωσε το τελευταίο μέρος της λείας του στο πολεμικό πλοίο “Ύδρα”.

Το 1817 δύο ακόμα πολεμικά πλοία, ο Τάγος και ο Δορυφόρος φορτώθηκαν με ταφόπλακες, χαλκώματα και εκατοντάδες βάζων. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ο Ελληνικός αγώνας για την ανεξαρτησία έδωσε τέλος στη λεηλασία του Έλγιν.

Ανατολικό αέτωμα του Παρθενώνα

Δυτικό αέτωμα του Παρθενώνα

ΒΜ = Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο
ΑC = Μουσείο της Ακρόπολης στην Αθήνα
Δείτε σε ποιά μέρη του κόσμου φιλοξενούνται τα υπόλοιπα τμήματα του Παρθενώνα

Τα μάρμαρα στην Αγγλία

Ήταν Ιανουάριος του 1804 όταν τα πρώτα 65 κιβώτια έφτασαν στο Λονδίνο, όπου παρέμειναν για δύο χρόνια, επειδή ο Έλγιν είχε φυλακιστεί στην Γαλλία.

Η κακή μεταχείρηση που υπέστησαν τα μάρματα ήταν αναπόφευκτη. Τοποθετήθηκαν στα βρώμικα και υγρά αποθηκευτικά παραπήγματα του σπιτιού του Έλγιν, το Park Lane, και έμειναν εκεί για χρόνια σαπίζοντας βαθμιαία λόγω του κλίματος του Λονδίνου, ενώ ο Έλγιν προσπαθούσε να βρεί αγοραστή.

Ο Έλγιν κατέβαλλε προσπάθειες να πουλήσει τα μάρμαρα στη Βρετανική κυβέρνηση, αλλά η τιμή που ζήτησε ήταν τόσο υψηλή, που αρνήθηκαν να τα αγοράσουν. Όσο περνούσαν τα χρόνια, τόσο περισσότερο επηρέαζαν τα μάρμαρα τις ζωές των ανθρώπων στη Βρετανία. Εκκλησίες, κτίρια και σπίτια κτίζονταν σε αρχαίο ελληνικό κλασσικό ρυθμό.

Σε ένα γράμμα του το 1815, ο Έλγιν παραδέχθηκε ότι τα μάρμαρα βρίσκονταν ακόμα στην αποθήκη με τα κάρβουνα στο Burlington House, σαπίζοντας λόγω της καταστροφικής υγρασίας.

Τελικά, το 1816, τα μάρμαρα πουλήθηκαν στη Βρετανική κυβέρνηση. Χτίστηκε ένας ειδικός διάδρομος (γαλαρία) για να τα φιλοξενήσει, από τον Sir Joseph Duveen με δικά του έξοδα. Σημείωση: τελευταία έγινε γνωστό ότι υπάρχουν ακόμα πολλά κλεμμένα ελληνικά έργα τέχνης στο Burlington House μέχρι τώρα.

Τον Δεκέμβριο του 1940 ένα στέλεχος του κόμματος των Εργατικών, η Κ. Κέιρ ρώτησε τον πρωθυπουργό, Ουίνστον Τσώρτσιλ, εαν τα μάρμαρα θα επιστρέφονταν στην Ελλάδα ως μερική αναγνώριση της γενναίας της αντίστασης στους Γερμανούς και τις θυσίες των ανθρώπων της. Η απάντηση ήταν αρνητική. Την εποχή που η κυρία Κέιρ έθεσε την ερώτησή της, υπήρχε μεγάλος αριθμός δημοσιευμένων γραμμάτων στους Times, που ευνοούσε την επιστροφή των μαρμάρων στην Ελλάδα.

Το 1941 ο ηγέτης του εργατικού κόμματος, Clement Attlee, που ήταν μέλος της συνασπισμένης κυβέρνησης κατά τη διάρκεια του πολέμου, απάντησε στην ερώτηση της κυρίας Κέιρ λέγοντας ότι δεν έχει καμμία πρόθεση να ακολουθήσει νόμιμες διαδικασίες για την επιστροφή των μαρμάρων.

Το σκάνδαλο του καθαρισμού των μαρμάρων

Ο καθαρισμός των μαρμάρων του Παρθενώνα έγινε μέσα σε μία περίοδο δεκαπέντε μηνών, από το 1938 εως το 1939, όταν το εργατικό προσωπικό του μουσείου χωρίς επίσημη εξουσιοδότηση χρησιμοποίησε χάλκινα εργαλεία για να απομακρύνει αυτό που πίστευε ότι ήταν βρωμιά, που ήταν όμως στην πραγματικότητα η μελόχρωμη πατίνα της ιστορικής επιφάνειας των μαρμάρων. Μία επίσημη αναφορά εκδόθηκε τότε και δημοσιοποιήθηκε στους Times, διατυπώνοντας ότι η ανάθεση του νέου χώρου που ανήκε στον λόρδο Duveen να φιλοξενήσει τα γλυπτά ήταν μία καλή ευκαιρία για να καθαριστούν τα γλυπτά και να βελτιώσουν την εμφάνιση της επιφάνειάς τους αφαιρώντας τους λεκέδες αποχρωματισμού.

Η Ιστάμενη Επιτροπή του Βρετανικού Μουσείου βρήκε ότι “μέσα από μη εξουσιοδοτημένες και λανθασμένες προσπάθειες να βελτιωθεί το χρώμα των γλυπτών του Παρθενώνα στη γαλαρία του λόρδου Duveen, μερικά σημαντικά κομμάτια έχουν υποστεί σοβαρές καταστροφές”. Αυτό οδήγησε στην επιβολή πειθαρχικών κυρώσεων σε δύο επισήμους.

Η διαμάχη σχετικά με τον καθαρισμό των μαρμάρων συνεχίστηκε το 1983, όταν το Βρετανικό Μουσείο κατηγορήθηκε ότι επιτάχυνε τη διαδικασία αποσύνθεσης καλύπτοντας την Καρυάτιδα με ένα υποτιθέμενο προστατευτικό κάλυμμα πλαστικής ταινίας.

Επιστροφή στον Παρθενώνα?

Για πολλά χρόνια τα Ελγίνεια μάρμαρα έχουν πυροδοτήσει μία διαμάχη, για την λίγοι ενημερωμένοι άνθρωποι οποιοασδήποτε εθνικότητας αδιαφορούν. Ο λόρδος Έλγιν, ένας Βρετανός διπλωμάτης από τη Σκωτία, έχει συχνά βλαπτεί από όσους πιστεύουν ένθερμα ότι έκλεψε αρχαία μαρμάρινα γλυπτά ανυπολόγιστης αξίας από τον Παρθενώνα πάνω στην Ακρόπολη, στην Αθήνα. Άλλοι πιστεύουν ότι η αφαίρεση των έργων τέχνης από την Αθήνα και η μετακίνησή τους στο Λονδίνο (εκτίθενται στο διάσημο Βρετανικό Μουσείο) τα έσωσε από σχεδόν σίγουρη καταστροφή. Και οι δύο απόψεις έχουν βάση.

Χωρίς καμμία πρόθεση να δημιουργηθεί αντιπαράθεση, τα αυτοονομαζόμενα Ελγίνεια μάρμαρα, στην πραγματικότητα τα μάρμαρα του Παρθενώνα, θα έπρεπε να επιστραφούν στην Αθήνα. Αποτελούν μέρος του Παρθενώνα και ανήκουν σε αυτόν, μαζί με το υπόλοιπο μέρος. Επιπλέον, είναι μέρος της πλούσιας ιστορίας της Ελλάδας που ανηκει στους Έλληνες, όχι στους Βρετανούς. Ποιά θα ήταν η θέση της Βρετανικής κυβέρνησης, αν τα μισά από τα βασιλικά κοσμήματα , που φυλάσσονται στον Πύργο του Λονδίνου, κλέβονταν από την Ελλάδα και τοποθετούνταν σε ένα μουσείο στην Αθήνα και η Ελληνική κυβέρνηση αρνούταν να τα επιστρέψει?

Μετά από σχεδόν 180 χρόνια, είναι καιρός οι Βρετανοί να πράξουν το σωστό. Είναι καιρός να δώσουν στους Έλληνες ό,τι είναι δικαιωματικά και ιστορικά δικό τους. Ήρθε η ώρα τα μάρμαρα του Παρθενώνα να επιστραφούν στην Αθήνα, Κάθε μέρα που περνά, ο λεκές στη βρετανική σημαία μεγαλώνει, αφού είναι παγκόσμια η υποστήριξη στο αίτημα της Ελλάδας.

Δεν είναι τιμητικό, ούτε σεβαστό το να επιμένει κάποιος σε λανθασμένη στάση...

Θραύσμα από τον Παρθενώνα επέστρεψε στην Ελλάδα

Ένα μαρμάρινο θραύσμα μεγέθους παλάμης, που είχε αφαιρεθεί από τον Παρθενώνα, επιστρέφηκε στην Ελλάδα στις 4 Σεπτεμβρίου 2006 από το Μουσείο Αρχαιοτήτων της Χαϊδελβέργης. Το μικρό αυτό κομμάτι, διαστάσεων 8 επί 12 εκατοστών, είναι το πρώτο τμήμα του μνημείου των 2.500 χρόνων που επιστρέφει στον τόπο καταγωγής του έπειτα από απουσία σχεδόν 150 χρόνων. Αυτή η ιδιαίτερα συμβολική χειρονομία αναπτέρωσε τις ελπίδες της Ελληνικής κυβέρνησης σχετικά με τον επαναπατρισμό των Μαρμάρων του Παρθενώνα που εκτίθενται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο.

Τα επονομαζόμενα Ελγίνεια Μάρμαρα αφαιρέθηκαν από τον Λόρδο Έλγιν στις αρχές του 19ου αιώνα. Θραύσματα από τον ναό του 5ου αιώνα π.Χ., που ήταν αφιερωμένος στην Αθηνά και θεωρείται το μεγαλύτερο επίτευγμα της αρχαίας Ελληνικής αρχιτεκτονικής, φυλάσσονται επίσης στο μουσείο του Λούβρου, στο Βατικανό καθώς και σε μικρότερα μουσεία, όπως αυτά του Παλέρμο, της Βιέννης, της Κοπεγχάγης, του Μονάχου και του Wurzburg.

Το θραύσμα της Χαϊδελβέργης ανήκει στο συγκρότημα VIII στο κάτω τμήμα της δεξιάς γωνίας του βόρειου τομέα της ζωοφόρου του Παρθενώνα. Απεικονίζεται πόδι θαλλοφόρου (αυτός που φέρει φύλλα) που φορά χιτώνα σε ανάγλυφο, ο οποίος μαζί με δύο φιγούρες-κιθαρίστες που φορούν μακριούς μανδύες και σανδάλια συμμετέχει στα ιερά Παναθήναια που απεικονίζονται στη μήκους 160 μέτρων μαρμαρόπλακα. Η συλλογή πιθανολογείται πως κατέληξε στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης μέσω ενός ταξιδιώτη ο οποίος πήρε το θραύσμα μαζί του στη Γερμανία το 1871 ως αναμνηστικό. Το 1948 το θραύσμα ταυτοποιήθηκε ωε κομμάτι του Παρθενώνα από τον αρχαιολόγο German Hafner.