Ιεροί ναοί στην Αθήνα

Παναγία Καπνικαρέα

Ένα από τα σημαντικότερα Βυζαντινά μνημεία στην Αθήνα βρίσκεται στο μέσον της οδού Ερμού. Ο ναός είναι αφιερωμένος στην Παναγία αλλά είναι περισσότερο γνωστός ως Καπνικαρέα. Είναι σύνθετος τετράστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός που χρονολογείται στο 1050.

Τα άνω τμήματα της τοιχοποιίας ακολουθούν τον ρυθμό cloisonne ενώ τα κατώτερα τμήματα αποτελούνται από μεγάλες σειρές (συνεχή οριζόντια στρώματα οικιστικού υλικού παρόμοιου μεγέθους, όπως πέτρες ή τούβλα) τοποθετημένες με τρόπο τέτοιο ώστε να σχηματίζονται σταυροί. Τα στοιχεία που οδήγησαν τους ειδικούς στο να χρονολογήσουν τον ναό στο 1050 είναι η κουφική δομή των τούβλων, η περιορισμένη χρήση γεισίπων και η ιδιαίτερη διαρύθμιση των παραθύρων.

Έχοντας ελαφρές αναλογίες, ο τρούλλος είναι τυπικός Αθηναϊκός. Η χρωματική ποικιλλία εξαιτίας της χρήσης κουφικών τούβλων είναι λιγότερο ορατή εδώ, σε σχέση σε άλλα μνημεία. Αντίθετα, δίνεται έμφαση στα λαξευτά σχέδια των λίθων.

Σύντομα μετά από τη θεμελίωση του ναού, προστέθηκε παρεκκλήσι στη βόρεια πλευρά του που αφιερώθηκε στην Αγία Βαρβάρα. Ο εξωτερικός νάρθηκας προστέθηκε στη δυτική πλευρά του ναού, παράλληλα με το παρεκκλήσι. Η μικρή σκεπαστή είσοδος στη νότια είσοδο του νάρθηκα χτίστηκε τον 12ο αιώνα.

Όταν διανοίχτηκε ο οδός Ερμού το 1834, ο ναός, που είχε υποστεί ζημιές και είχε ερημωθεί κατά τη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, έφθασε σχεδόν στο σημείο να κατεδαφιστεί. Ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας, πατέρας του βασιλιά Όθωνα, παρενέβη και ο ναός σώθηκε. Ο ναός απέφυγε νέα κατεδάφιση το 1863 χάρη στην παρέμβαση του τότε Αρχιεπισκόπου Αθηνών.

Το μαρμάρινο τέμπλο του ναού φιλοτεχνήθηκε μεταγενέστερα και είναι αντίγραφο του τέμπλου που βρλισκεται στη Μονή Καισαριανής. Οι εικαστικές απεικονίσεις χρονολογούνται στο 1942 και είναι έργο του γνωστού ζωγράφου εικόνων Φώτη Κόντογλου και των μαθητών του. Το μωσαϊκό πάνω από την είσοδο είναι έργο της Έλλης Βοϊλα το 1936. Η εκκλησία της Καπνικαρέας σήμερα ανήκει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το όνομα Καπνικαρέα Υπάρχουν διάφορες θεωρίες σχετικά με την προέλευση του ονόματος Καπνικαρέα. Πιθανότατα το όνομα συνδέεται με το “Καπνικον”, είδος φόρου που επιβλήθηκε κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής εποχής. Κατά την εκδοχή αυτή, ο ναός χρηματοδοτούταν από ανώτερο στέλεχος που ίσως είχε επιφορτιστεί με την υποχρέωση να συγκεντρώνει τον φόρο ή απλά έφερε το επώνυμο Καπνικαρέας. Σε παλαιότερα έγγραφα συναντούμε διαφοροποιήσεις του ονόματος με συχνότερη την εκδοχή “Καμουχαρέα”, που προέρχεται από τη λέξη “καμουχα” (πολυτελές ύφασμα). Οι άλλες θεωρίες σχετικά με το όνομα της εκκλησίας, πάντως, δεν είναι πλέον αποδεκτές. Η εκκλησία ονομαζόταν και “η εκκλησία της Πριγκήπισσας”, όνομα βασισμένο σε παράδοση που συνέδεε τις περισσότερες από τις σημαντικότερες εκκλησίες με Αθηναίες αυτοκράτειρες του Βυζαντίου. Τον 19ο αιώνα η εκκλησία ήταν επίσης γνωστή ως “Παναγία Πρεντζα” μάλλον εξαιτίας του συσχετισμού της με κάποιον χορηγό ή δωρητή σημαντικής εικόνας που πιθανόν να φυλασσόταν στο παρεκκλήσι, αν και τίποτα δεν έχει αποδειχθεί. Ακόμα και σήμερα, οι Αθηναίοι ενίοτε λένε πως μία γηραιά, άσχημη γυναίκα “μοιάζει με την Καπνικαρέα”, ίσως αναφερόμενοι στην κακή κατάσταση στην οποία βρισκόταν το κτήριο τον 19ο αιώνα.

Οδός Ερμού
Μοναστηράκι - Σύνταγμα
Δείτε το Ελληνικό γλωσσάρι για επεξήγηση τυπικών λέξεων.