ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ

Η Αθήνα κατά τη Μέση Βυζαντινή περίοδο

Κατά τα πρώτα χρόνια της Μέσης Βυζαντινής περιόδου, μετά το κλείσιμο των σχολών της Αθήνας και την αντικατάσταση του παγανισμού από τον Χριστιανισμό, η Αθήνα μετατράπηκε σε επαρχιακή πόλη και αποσυνδέθηκε από το κέντρο της εξουσίας, όντας πλέον περιορισμένης στρατηγικής σημασίας.

Λίγα πράγματα σχετικά με τη ζωή της πόλης εκείνη την περίοδο είναι γνωστά. Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος πέρασε τον χειμώνα του 662-663 στην Αθήνα στον δρόμο προς τη Σικελία. Η επισκοπεία Αθηνών έγινε μητρόπολη περίπου στα μέσα του 9ου αιώνα. Τότε η πόλη περιήλθε στη δικαιοδοσία του Θέματος της Ελλάδος (διοικητική περιφέρεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας) με έδρα τη Θήβα, ενώ την τοπική εξουσία είχε αναλάβει ο άρχων της Αθήνας (αθήναρχος).

Προφανώς, η οικονομία της πόλης βασιζόταν κυρίως στη γεωργία. Πάντως, το γεγονός πως δύο Αθηναίες γυναίκες ανέβηκαν στον θρόνο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μαρτυρά την ύπαρξη αριστοκρατικών οικογενειών. Μία από αυτές τις Αθηναίες ήταν η Ειρήνη η Αθηναία, σύζυγος του Λέοντος του 4ου και μητέρα του Κωνσταντίνου του 6ου. Ήταν η πρώτη γυναίκα που ανέλαβε τον αυτοκρατορικό θρόνο (797-802). Η άλλη γυναίκα ήταν η ανηψιά της Ειρήνης, Θεοφανω, σύζυγος του Αυτοκράτορα Σταυρακίου (811).

Ειρήνη η Αθηναίαe (752-803) Η Ειρήνη ήταν η Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου. Γεννήθηκε στην Αθήνα και ήταν σύζυγος του Λέοντα του 4ου και μητέρα του Κωνσταντίνου του 6ου. Έπειτα από τον θάνατο του Λέοντα ανέλαβε την αξουσία ως προστάτιδα του νεαρού γιού της. Αργότερα τον καθαίρεσε από τον θρόνο και έγινε η πρώτη Αυτοκράτειρα (797-802). Παρέδωσε τον θρόνο της στον Νικηφόρο τον 1ο το 802 και εξορίστηκε στη Λέσβο. Η Ειρήνη επανέφερε την εικονολατρεία που είχε απαγορευτεί στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία από τους επονομαζόμενους “εικονομάχους” (εικονοκλάστες), οι οποίοι κατέστρεφαν εικόνες. Ο Αυτοκράτορας Λέων ο 3ος διέταξε την καταστροφή όλων των εικόνων του Ιησού, της Παναγίας και των Αγίων στην αυτοκρατορία του. Είχε πλούσια φιλανθρωπική δραστηριότητα και η εκωτερική πολιτική που ακολούθησε ήταν επιτυχημένη. Η οικονομική της πολιτική πάντως, αποδείχθηκε ζημιογόνος μακροπρόθεσμα.

Ο τάφος του Λέοντος, στρατηγού της Ελλάδος που απεβίωσε το 848 και που βρίσκεται στην Ακρόπολη, αποκαλύπτει πως από τον 9ο αιώνα η πόλη έγινε πιθανώς η έδρα του Θέματος. Η ανάπτυξη της Αθήνας καταδεικνύεται επίσης από την επανεισαγωγή των φολλων, που ήταν χάλκινα νομίσματα για καθημερινές συναλλαγές, και από την έντονη οικιστική δραστηριότητα που μαρτυρούν τα αρχαιολογικά ευρήματα.

Ένας μεγάλος αριθμός εκκλησιών του 11ου και 12ου αιώνα έχουν επιβιώσει. Έχουν μορφή που παραπέμπει στον επονομαζόμενο Αθηναϊκό τύπο: σχήμα σταυροειδές εγγεγραμμένο με εξαίσιο οκτάπλευρο τρούλλο, κομψή τοιχοποιία cloisonne και πλίνθινη διακόσμηση με γεισίπους και κουφικά μοτίβα. Η χρήση αυτών των μοτίβων μαρτυρά πιθανές σχέσεις με Άραβες, ακόμα και την ύπαρξη αραβικής κοινότητας στην Αθήνα.

Χαρακτηριστικοί ναοί αυτής της περιόδου είναι η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων Σολακη, η Καπνικαρέα (Παναγία Καπνικαρέα), η εκκλησία των Αγίων Ασσωμάτων στο Θησείο κλπ. Πολλοί από τους ναούς αυτούς θεμελιώθηκαν από μέλη της Αθηναϊκής αριστοκρατίας, που είχαν αποκτήσει ευμάρεια στην αναπτυσσόμενη πόλη.

Το κέντρο της πόλης κάλυπτε την περιοχή γύρω από την Αγορά και από την Ακρόπολη. Σημαντική συνοικία ήταν το Τζυκανιστήριο, που πήρε αυτό το όνομα επειδή εκεί παιζόταν το τζυκάνιο, ένα παιχνίδι που μοιάζει με το σημερινό πόλο. Μία άλλοι σημαντική συνοικία ήταν οι Κονχυλιάριοι, δηλαδή οι πορφυροί βαφείς, και ο Έλαφος, κοντά στην εκκλησία της Αγίας Μαρίνας.

Η οικονομία βασιζόταν στη γεωργία και στη βιομηχανία και, πιο συγκεκριμένα, στην κεραμεική, στη βιομηχανία λαδιού, στην παραγωγή σαπουνιού και πορφυρής βαφής. Το εμπόριο αποτελούσε επίσης αναπτυσσόμενο τομέα. Τον 11ο αιώνα οι Βενετοί απέκτησαν το δικαίωμα άσκησης ελεύθερου εμπορίου στην πόλη.

Μερικές φορές σημειώνονταν σημαντικές διαμάχες εξαιτίας της βαρειάς φορολογίας. Μία τέτοια διαμάχη σημειώθηκε το 915 όταν οι Αθηναίοι επαναστάτησαν και λιθοβόλησαν τον διοικητή του Παρθενώνα επειδή τον θεώρησαν υπεύθυνο για την κρατική πολιτική. Ένα γεγονός αποτέλεσε η επίσκεψη του Αυτοκράτορα Βασιλείου του 2ου στην εκκλησία της Παναγίας Αθηνιώτισσας στον Παρθενώνα το 1018, όπου προσευχήθηκε για νίκη εναντίων των Βουλγάρων. Η Παναγία Αθηνιώτισσα είχε γίνει σημαντικός τόπος προσκυνήματος, που επισκέπτονταν πολλοί κληρικοί.

Μέχρι το 1203 η Αθήνα δεν είχε επηρεαστεί σημαντικά από τη γενική αστάθεια στην Ανατολική Μεσόγειο και συνέχισε να αποτελεί περιφερειακό κέντρο της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αντιμετωπίζοντας παροδικές δυσκολίες, όπως η Νορμανδική και η Αραβική επιδρομή το 1147 και κατά το δεύτερο μισό του 12ου αιώνα αντίστοιχα. Οι περιγραφές της πόλης, όπως αυτή του Άραβα γεωγράφου Αλ-Ιδριζι, τον 12ο αιώνα, παρουσιάζουν την Αθήνα ως πολυπληθή πόλη περιστοιχισμένη από μια πλούσια χώρα.

Επηρεασμένος από την Αθήνα, ως πολιτιστικό κέντρο του παρελθόντος, ο Μιχαήλ Χωνιάτης, που είχε βαθειά γνώση της κλασσικής λογοτεχνίας, επισκέφθηκε την πόλη το 1182 με την ιδιότητα του αρχιεπισκόπου. Απογοητεύθηκε από την ανέχεια και τον αναλφαβητισμό που συνάντησε. Η θητεία του ως αρχιεπίσκοπος συνέπεσε με μία πολύ δύσκολη εποχή για την πόλη. Το 1203 ο Λέων Σγουρός, κυβερνήτης του Ναυπλίου, επιτέθηκε στην Αθήνα, οι κάτοικοι της οποίας, με τη βοήθεια του Χωνιάτη, αντιμετώπισαν την επίθεση. Τελικά, το 1204, η πόλη καταλήφθηκε από τους Φράγκους σταυροφόρους με ηγέτη τον Boniface του Monferrat στα πλαίσια της Τέταρτης Σταυροφορίας. Το γεγονός αυτό εισήγαγε την πόλη σε μία νέα φάση της ιστορίας της.