Ιεροί ναοί στην Αθήνα

Βασιλική του Ιλισσού και Μαρτύριο
του Αγίου Λεωνίδα

Η βασιλική του ποταμού Ιλισσού είναι ένα από τα σημαντικότερα πρωτοχριστιανικά μνημεία στην Αθήνα. Βρίσκεται νοτιοανατολικά του Ολυμπείου, όπου τα παρακλάδια του ποταμού σχημάτιζαν νησίδα. Το σημείο είναι προσβάσιμο μέσω της οδού Αρδηττου. Ο ναός θεμελιώθηκε στο πρώτο μισό του 5ου αιώνα και σχετίζεται με τις ποικίλλες δραστηριότητες της Αυτοκράτειρας Αθηναΐδος-Ευδοκίας.

Το κτήριο ήταν βασιλική με τρείς διαδρόμους και αρχικά είχε ξύλινη οροφή. Μόνο το ιερό καλυπτόταν από θόλο ή τρούλλο, όπως μπρεί να υποτεθεί χάρη στην ύπαρξη τεσσάρων μεγάλων κολώνων στα ακρα των ημικυκλικών αψίδων. Τα πατώματα της βασιλικής και το τετράστωο είχαν ακλής ποιότητας μωσαϊκό όπου απεικονίζονταν πουλιά και φυτά. Τμήμα των μωσαϊκών αυτών συντηρήθηκε και τώρα φυλάσσεται στο Χριστιανικό και Βυζαντινό Μουσείο στην Αθήνα.

Η μοναδική αναφορά στον ναό περιέχεται σε ομιλία του Μιχαήλ Χωνιάτη, Αρχιεπισκόπου της Αθήνας, προς τιμή του Λεονίδα ο οποίος βρήκε μαρτυρικό θάνατο μαζί με επτά γυναίκες στην Κόρινθο το 250 μ.Χ., όταν αυτοκράτορας ήταν ο Ρωμαίος Δεκιος. Από την ομιλία του Χωνιάτη συμπεραίνουμε πως κατά τη διάρκεια της θητείας του αρχιεπισκόπου (τέλη 12ου – αρχές 13ου αιώνα), τα λείψανα των Κορινθίων μαρτύρων μεταφέρθηκαν στην Αθήνα όπου και ετάφησαν.

Μιχαήλ Χωνιάτης (ca. 1138-1222) Ο Μιχαήλ Χωνιάτης ήταν συγγραφέας και Αρχιεπίσκοπος Αθηνών (1182-1204) και αργότερα αγιοποιήθηκε. Όντας μορφωμένος και σεβόμενος την κλασική κληρονομιά της Αθήνας, συχνά παραπονούταν μέσω των γραφόμενών του για την πολιτιστική παρακμή της πόλης. Ως Αρχιεπίσκοπος Αθηνών ανακούφισε τον πληθυσμό από τη δυσβασταχτη φορολογία και ηγήθηκε της αντίστασης στην πολιορκία από τον Λέοντα Σγουρο το 1203. Έπειτα από τη Φραγκική κατοχή της Αθήνας το 1204, ο Χωνιάτης δε δέχτηκε τη νέα κατάσταση και αναζήτησε καταφύγιο, πρώτα στο νησί της Κέας, έπειτα στην Εύβοια. Από το 1233-4, πολλές εικόνες του Χωνιάτη εμφανίστηκαν σε εκκλησίες σε όλη την Αθήνα, πράγμα που δείχνει πως αγιοποιήθηκε σύντομα μετά από τον θάνατό του.

Ο Αρχιεπίσκοπος Χωνιάτης επίσης αναφέρεται σε ναό, που βρίσκεται σε κακή κατάσταση και είναι αφιερωμένος στον μάρτυρα. Ο ναός αυτός ταυτοποιείται ως η Βασιλική του Ιλισσού, καθώς στη βορειοδυτική του πλευρά υπάρχει κρύπτη με τάφους όπου πιθανώς αναπαύονται τα λείψανα του Λεονίδα και των υπόλοιπων μαρτύρων. Υπάρχουν επίσης αρχαιολογικές ενδείξεις που συνδέουν αυτή τη βασιλική με μία άλλη, που ήταν αφιερωμένη στον Λεωνίδα και βρίσκεται στο Λέχαιο, κοντά στο σημείο που απεβίωσε ο μάρτυρας. Τα μεταγενέστερα έγγραφα δε δίνουν πληροφορίες για το μνημείο.

Ο τελικός αφανισμός του ναού πιθανόν να προήλθε από υπερχείλιση του ποταμού Ιλισσού, αλλά μπορεί επίσης να ήταν έργο του Αλι Χασεκι, του Οθωμανού κυβερνήτη της Αθήνας, που κατέστρεψε τα αρχαία και μεσαιωνικά μνημεία της περιοχής για να χτιστεί νέο αμυντικό τείχος το 1778. Οι αρχαιολογικές ανασκαφές αποκάλυψαν την κάτοψη του ισογείου.

Λεωνίδης Ο Λεωνίδης ήταν Αρχιεπίσκοπος Αθηνών τον 3ο αιώνα. Έγινε μάρτυρας στην Κόρινθο μαζί με εφτά διακόνισσες που τον συνόδευαν. Τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στην Αθήνα στα μέσα του 4ου αιώνα. Χτίστηκε βασιλική ειδικά για τη φύλαξη των λειψάνων του.

Νοτιοανατολικά του Ολυμπείου
Ακρόπολη
Δείτε το Ελληνικό γλωσσάρι για επεξήγηση τυπικών λέξεων.