Ιεροί ναοί στην Αθήνα

Παναγία Γοργοεπήκοος – Άγιος Ελευθέριος

Ο ναός της Παναγίας Γοργοεπήκοου βρίσκεται δίπλα στη Μητρόπολη Αθηνών στην Πλατεία Μητροπόλεως. Είναι επίσης γνωστός ως Μικρή Μητρόπολη. Είναι ένας από τους ελάχιστους ναούς που έχουν διατηρήσει την πρωτότυπη μορφή τους και διαθέτει μοναδική εξωτερική λαξευτή διακόσμηση.

Η Παναγία Γοργοεπήκοος είναι Βυζαντινός ναός και χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα, περίοδος που ο Μιζαηλ Χωνιατης ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών (1180-1204). Σύμφωνα με το θρύλο, η Αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία θεμελίωσε τον ναό το 787. Κατά την Οθωμανική περίοδο ο ναός ήταν μέρος του Επισκοπικού μεγάρου και ονομαζόταν “καθολικόν” (κύριος ναός).

Ειρήνη η Αθηναίαe (752-803) Η Ειρήνη ήταν η Αυτοκράτειρα του Βυζαντίου. Γεννήθηκε στην Αθήνα και ήταν σύζυγος του Λέοντα του 4ου και μητέρα του Κωνσταντίνου του 6ου. Έπειτα από τον θάνατο του Λέοντα ανέλαβε την αξουσία ως προστάτιδα του νεαρού γιού της. Αργότερα τον καθαίρεσε από τον θρόνο και έγινε η πρώτη Αυτοκράτειρα (797-802). Παρέδωσε τον θρόνο της στον Νικηφόρο τον 1ο το 802 και εξορίστηκε στη Λέσβο. Η Ειρήνη επανέφερε την εικονολατρεία που είχε απαγορευτεί στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία από τους επονομαζόμενους “εικονομάχους” (εικονοκλάστες), οι οποίοι κατέστρεφαν εικόνες. Ο Αυτοκράτορας Λέων ο 3ος διέταξε την καταστροφή όλων των εικόνων του Ιησού, της Παναγίας και των Αγίων στην αυτοκρατορία του. Είχε πλούσια φιλανθρωπική δραστηριότητα και η εκωτερική πολιτική που ακολούθησε ήταν επιτυχημένη. Η οικονομική της πολιτική πάντως, αποδείχθηκε ζημιογόνος μακροπρόθεσμα.

Το 1841, έπειτα από την ίδρυση του Ελληνικού κράτους, ο ναός χρησιμοποιήθηκε ως Εθνική Βιβλιοθήκη, στεγάζοντας την πρώτη συλλογή βιβλίων τα οποία δωρήθηκαν στο Ορφανοτροφείο της Αίγινας. Ο ναός επισκευάστηκε το 1863 και αργότερα αφιερώθηκε ξανά στον Άγιο Ελευθέριο.

Η εκκλησία είναι σταυροειδής εγγεγραμμένη με νάρθηκα που αποτελείται από τρία μέρη. Το μεσαίο τμήμα του νάρθηκα είναι ψηλότερο από τα υπόλοιπα δύο και κυλινδρικό. Ο τρούλλος είναι το χαρακτηριστικότερο και καλύτερα διατηρημένο παράδειγμα του Αθηναϊκού τύπου, γεγονός που τον καθιστά ιδιαίτερα σημαντικό.

Ο ναός είναι κατασκευασμένος κατά ένα μεγάλο μέρος από μάρμαρο. Δεν έχουν χρησιμοποιηθεί τούβλα ή πέτρες σε μεγάλο βαθμό, με εξαίρεση τον τρούλλο. Το κατώτερο τμήμα αποτελείται από μη διακοσμημένα μαρμάρινα κομμάτια, σε αντίθεση με το άνω τμήμα όπου παρατηρούμε ενενήντα Ελληνικά, Ρωμαϊκά, Πρωτοχριστιανικά και Βυζαντινά ανάγλυφα. Πλάκες με χαραγμένες σκηνές δημιουργούσαν διάζωμα γύρω από όλες τις πλευρές του ναού.

Η ποικιλία των ανάγλυφων είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα. Μεταξύ αυτών υπάρουν πλάκες του 9ου και 10ου αιώνα, όπου χρησιμοποιούνται σχέδια ανατολίτικης καταγωγής (ζώα, φυτά, απεικονίσεις του δένδρου της ζωής κλπ) ή παρμένα από την παράδοση της περιοχής. Υπάρχουν επίσης γλυπτά που απεικονίζουν τρόπαια αθλοπαιδιών των Παναθηναϊκών Αγώνων, αλλά και άλλα ρωμαϊκά τρόπαια. Τέλος, συναντούμε ανάγλυφα Βυζαντινής καταγωγής με ανατολίτικα στοιχεία.

Έχει επίσης διατηρηθεί ακρογείσιο του 4ου αιώνα, στο οποίο απεικονίζονται εορτασμοί του Αττικού ημερολογίου, συμπεριλαμβανομένης σκηνής όπου διακρίνεται ο Ηρακλής με την Ήβη. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός πως οι μαστόροι προσπάθησαν να εκχριστιανίσουν τα αρχαία γλυπτά προσθέτωντας το σύμβολο του σταυρού σε διαφορετικές σκηνές.

Πλατεία Μητροπόλεως
Μοναστηράκι - Σύνταγμα
Δείτε το Ελληνικό γλωσσάρι για επεξήγηση τυπικών λέξεων.